رشته علم اطلاعات و دانش شناسی | معرفی گرایش ها، حقوق و درآمد (+ فیلم رایگان)

در این مطلب از مجموعه مطالب معرفی رشته‌های دانشگاهی مجله فرادرس، به رشته علم اطلاعات و دانش شناسی پرداخته‌ایم و سعی کرده‌ایم تناسب آن با روحیات افراد، دروسی که برای موفقیت در این رشته باید در آن‌ها پایه‌ای قوی‌تر داشت، گرایش‌های آن، بازار کار و سایر موارد مرتبط را مورد بررسی قرار دهیم.

رشته علم اطلاعات و دانش شناسی چیست ؟

«علم اطلاعات» (Information Science) زمینه مطالعاتی است که تا حدودی به «دانش کتابداری» (Library Science) نزدیک و شبیه است و به نوعی نام جدیدی برای رشته کتابداری به حساب می‌آید. به جای اینکه تنها روی کتابداری و ساماندهی دیجیتالی تمرکز شود، علم اطلاعات و دانش شناسی بر مدیریت، تجزیه-تحلیل و گسترش اطلاعات از طریق پردازش‌های محاسباتی و فناوری تکیه دارد.

علم اطلاعات یک حوزه میان رشته‌ای به حساب می‌آید که از سایر زمینه‌های مطالعاتی مثل علوم کامپیوتر، مدیریت، علوم اجتماعی، تحصیل و علوم انسانی مشتق شده است. اما علم اطلاعات بیش‌تر بر کاربران حقیقی و حقوقی اطلاعات و نیازهای اطلاعاتی آن‌ها تمرکز دارد. در رشته علم اطلاعات و دانش شناسی موارد زیر روی اطلاعات پیاده‌سازی می‌شوند:

• تجزیه-تحلیل
• گردآوری اطلاعات
• طبقه‌بندی
• تغییر اطلاعات
• ذخیره‌سازی
• بازیابی اطلاعات
• جابجایی
• انتشار
• محافظت از اطلاعات

متخصصان علم اطلاعات و دانش شناسی موارد استفاده و کاربرد اطلاعات را در سازمان‌ها مطالعه می‌کنند و همچنین تعامل‌های میان افراد، سازمان‌ها و هر نوعی از سیستم‌های اطلاعاتی را با هدف خلق، جایگزینی، بهبود یا درک سیستم‌های اطلاعاتی را مورد مطالعه قرار می‌دهند.

رشته علم اطلاعات و دانش شناسی مناسب چه کسانی است؟

امروزه در دنیایی زندگی می‌کنیم که اطلاعات بسیار زیادی ما را احاطه کرده است و به نوعی با انفجار اطلاعات روبرو هستیم. برخی از این اطلاعات برای ما مفیدند و برخی نیز کاربردی ندارند. با توجه به کمبود زمان، لازم است در کوتاه‌ترین زمان به بهترین اطلاعات دست یابیم.

برای کسب اطلاعات مفید، نیاز به استفاده از برخی ابزارها وجود دارد. برای مثال، پایگاه‌های اطلاعات علمی برای کمک به متخصصان هر حوزه در دسترس قرار گرفته‌اند. برای دستیابی به اطلاعات عمومی نیز ابزارهایی نظیر موتورهای جستجو طراحی شده‌اند که به افراد کمک می‌کند تا در زمان کمی به اطلاعات مورد نظر خود دست یابند. طراحی این ابزارها به متخصصان علم اطلاعات نیاز دارد تا با کاوش و در نظر گرفتن ذائقه کاربران، ابزارهای بهتری تولید کنند و کاربر زحمت کمتری را برای دستیابی به منابع و اطلاعات مورد نیازش متحمل شود.

به عقیده برخی از اساتید این حوزه، رشته علم اطلاعات و دانش شناسی اقیانوسی به عمق یک سانتی‌متر است؛ بدین معنا که دانشجویان این حوزه مبانی اولیه بسیاری از علوم را جهت آگاهی‌بخشی به دیگران فرامی‌گیرند. از این رو، رشته علم اطلاعات و دانش شناسی بین‌رشته‌ای و مرتبط با بسیاری از حوزه‌ها است.

این رشته برای افرادی مناسب است که ذهن خلاقی دارند و دوست دارند متفاوت بیندیشند. همچنین کسانی که از محیط‌های شلوغ کاری پرهیز دارند و برای کار به دنبال کنج خلوتی هستند، می‌توانند در این رشته تحصیل کنند. از آنجا که برای طراحی سامانه‌های اطلاعاتی کاربردی و مفید نیاز به ارتباط با کاربر است، این رشته برای کسانی‌که خواستار برقراری ارتباط اجتماعی و حتی دارای روحیه کمک به دیگران هستند، مفید خواهد بود. متخصصان این حوزه به دنبال بالابردن سطح آگاهی افراد به آسان‌ترین حالت ممکن هستند؛ از این رو این حوزه برای آن دسته از افرادی جذاب به نظر می‌رسد که به دنبال کشف بهترین و آسان‌ترین راه‌ها برای امور مختلف هستند.

کدام دروس دوره دبیرستان در رشته علم اطلاعات و دانش شناسی بیشتر کاربرد دارند؟

ماهیت رشته علم اطلاعات و دانش شناسی به مرور زمان تغییر کرده است و تمامی دروس آن به سمت دروس مهندسی و کامپیوتر گرایش پیدا کرده‌اند؛ به گونه‌ای که پیش‌تر دروس مرتبط با رشته انسانی با دروس این رشته مطابقت داشت اما حالا دروس مرتبط با رشته ریاضی با دروس این رشته ارتباط بیشتری دارند و دانشجویانی که در رشته ریاضی و فیزیک تحصیل کرده‌اند، در این حوزه بهتر و موفق‌تر عمل می‌کنند. شاید دلیل این مسئله آن باشد که دروس رشته علم اطلاعات و دانش شناسی به تحلیل بیشتری نسبت به قبل نیازمندند.

• (+) فیلم آموزش ریاضی پایه دانشگاهی

با توجه به توصیف‌های ذکر شده، دروس زیر از بین دروس دبیرستان به رشته علم اطلاعات و دانش شناسی مرتبط است:

1. آمار و احتمالات: درسی به همین نام در رشته تدریس می‌شود و مباحث محاسباتی آن در انجام تحقیقات دانشجویان به ویژه در مقطع ارشد ضروری است؛ البته این واحد درسی به صورت عملی و کار با نرم‌افزار نیز به دانشجویان تدریس می‌شود.
   • (+) مجموعه آموزش‌های آمار و احتمالات
   • (+) فیلم آموزش آمار و احتمال مهندسی
2. ریاضیات: دروس تحلیلی که به قدرت تحلیل و پردازش کمک می‌کند برای بسیاری از دروس این رشته کاربرد دارد.
   • (+) مجموعه آموزش‌های ریاضیات
3.  روان‌شناسی: در این رشته دروس مربوط به روان‌شناسی نیز تدریس می‌شود.
4. زبان انگلیسی: شاید بتوان گفت در این رشته زبان انگلیسی بیشترین کاربرد را دارد و افرادی در این رشته موفق‌ترند که تسلط بیشتری به زبان داشته باشند. نسبت به سایر رشته‌ها، تعداد واحدهای زبان تخصصی این رشته بیشتر است.
   • (+) مجموعه آموزش‌های زبان انگلیسی
5. کامپیوتر: واحدهای زیادی مرتبط با حوزه کامپیوتر در این رشته وجود دارند که شامل: واژه پردازی، مبانی نرم‌افزار و سیستم عامل، فناوری وب، کارگاه رایانه، سازماندهی رایانه‌ای منابع، مبانی کامپیوتر و برنامه‌نویسی می‌شود.
   • (+) مجموعه آموزش‌های مهندسی و علوم کامپیوتر

گرایش‌های رشته علم اطلاعات و دانش شناسی برای ادامه تحصیل چه هستند؟

رشته علم اطلاعات و دانش شناسی در سطح کارشناسی ارشد و دکترا گرايش‌های متعددی دارد که در ايران ادامه تحصیل در گرایش‌هایی که در ادامه آمده‌اند امکان‌پذیر است:

• گرایش مدیریت اطلاعات: تعلیم و تربیت متخصصان مدیریت اطلاعات به منظور مدیریت دانش سازمانی و اطلاعات مراکز پژوهشی
  • (+) فیلم آموزش مدیریت دانش در سازمان‌ها
  • (+) فیلم آموزش مدیریت دانش در سازمان‌های نوین
• گرایش مدیریت کتابخانه‌های دانشگاهی: تربیت متخصصان و مدیران کتابخانه‌های دانشگاهی
• گرایش مدیریت کتابخانه‌های عمومی: تربیت متخصصان و مدیران کتابخانه‌های عمومی
• گرایش مدیریت کتابخانه‌های دیجیتال: تربیت متخصصان و مدیران کتابخانه‌های دیجیتالی
• گرایش علم‌سنجی: تربیت متخصصان علم‌سنجی به منظور اعتلا و پیشرفت رشد علمی در کشور و در سطح بین‌المللی
  • (+) فیلم آموزش نرم افزار علم سنجی Publish or Perish – تحلیل استنادی با پابلیش اور پریش
• گرایش مطالعات آرشیوی: تربیت متخصصان آرشیو به منظور حفظ میراث فرهنگی کشور و اشاعه آن‌ها
  • (+) فیلم آموزش مدیریت آرشیو فیلم با نرم‌ افزار Movie Label
• مدیریت اطلاعات و دانش (مقطع دکتری)
  • (+) فیلم آموزش تدوین استراتژی‌های مدیریت دانش
• بازیابی اطلاعات و دانش (مقطع دکتری)
  • (+) فیلم آموزش ذخیره و بازیابی اطلاعات
    
  • (+) فیلم آموزش بازیابی اطلاعات حذف شده
    
  • (+) فیلم آموزش آشنایی با استخراج و مستندسازی دانش

مهم‌ترین دروس دانشگاهی رشته علم اطلاعات و دانش شناسی چه هستند؟

در ادامه مروری داریم بر مهم‌ترین دورسی که در رشته علم اطلاعات و دانش شناسی در دانشگاه تدریس می‌شوند:

• مجموعه‌سازی
• (+) روش تحقیق و گزارش‌نویسی
• سازماندهی منابع اطلاعاتی
• مبانی اطلاعات و ارتباطات
• کاربرد اینترنت در کتابخانه‌ها
• (+) برنامه نویسی کاربردی
• مرجع شناسی عمومی
• مرجع شناسی تخصصی
• زبان تخصصی
• واژه‌پردازی
• آشنایی با نرم‌افزارهای کتابخانه‌ای
• (+) آشنایی با مدیریت دانش
• آشنایی با علم‌سنجی
• (+) مقدمات پردازش زبان طبیعی
• (+) مبانی و روش‌های آموزش سواد اطلاعاتی
• (+) مبانی کامپیوتر و برنامه‌نویسی
• (+) آشنایی با بانک‌های اطلاعاتی
• طراحی کتابخانه دیجیتال
• (+) آئین نگارش و ویراستاری علمی
  • (+) فیلم آموزش ویراستاری و مهارت های درست نویسی
• تاریخ علم
• مقدمه‌ای بر روابط عمومی

فارغ التحصیل رشته علم اطلاعات و دانش شناسی در چه کارها و صنایعی می‌تواند شاغل شود؟

ماهیت بین‌رشته‌ای و پیوندی که علم اطلاعات و دانش شناسی در سال‌های اخیر با سایر رشته‌ها و تخصص‌های کاربردی پیدا کرده است؛ به راحتی این بستر را برای فارغ‌التحصیلان و علاقه‌مندان رشته فراهم آورده تا تنها موقعیت شغلی خود را محدود به کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی نکنند. کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی، پله‌ نخست ورود به بازار کار در این رشته هستند. لیکن کتابخانه‌ها تنها محدود به میز امانت و مرجع و تصویر کلیشه‌ای کتابخانه در گذشته نیستند و در یک مرکز اطلاع‌رسانی واحدهای متنوعی همچون مجموعه‌سازی، سازماندهی و آماده‌سازی منابع، بخش فناوری اطلاعات و طراحی پایگاه‌های اطلاعاتی، واحد کتابخانه دیجیتال و تولید محتوای الکترونیکی، بخش مدیریت و روابط عمومی؛ توسعه خدمات مرجع و اشاعه اطلاعات پذیرای متخصصان و فارغ‌التحصیلان رشته هستند.

همچنین، کتابخانه‌ها و مراکز آرشیو و اسناد، و نهادهایی که در زمره اسناد و میراث مکتوب و اشاعه‌ فرهنگ و تاریخ فعالیت می‌کنند؛ فضایی مناسب برای کتابداران و متخصصان اطلاعات علاقه‌مند به کتاب؛ تاریخ، فرهنگ و ادبیات فراهم می‌آورد که می‌تواند محیط کاری ایده‌آل و کلاسیک برای افرادی باشد که رشته علم اطلاعات را در پیوند با علوم انسانی تحصیل و دنبال کرده‌اند.

به جز کتابخانه‌ها به عنوان فضای کاری اول برای فارغ‌التحصیلان این رشته؛ سایر زمینه‌های کاری مانند تولید محتوای علمی با استاندارد سواد اطلاعاتی (به ویژه در عصر رسانه‌ها و فرارسانه‌های اجتماعی و شبکه‌های علمی و اجتماعی)، طراحی و توسعه بانک‌ها و پایگاه‌های اطلاعاتی؛ طراحی رابط کاربر در حوزه مطالعات انسان – رایانه و فعالیت‌های ترویج کتاب‌خوانی و حوزه‌های یادگیری کودکان و نوجوانان نیز برای علاقه‌مندان این زمینه پیشنهاد می‌شود.

فارغ‌التحصیلان این حوزه تخصص لازم برای آموزش سواد اطلاعاتی به افراد را به صورت قابل قبولی فرا می‌گیرند؛ لذا از متخصصان این حوزه می‌توان در حیطه آموزش‌های مختلف سواد اطلاعاتی و تولید محتوای الکترونیک بهره برد. همچنین دانش‌آموختگان این حوزه، می‌توانند به عنوان مدیران دانش در سازمان‌ها به خوبی عمل کنند و تجربیات و دانش گرانبهای اعضای سازمان را به خوبی ثبت، دسته‌بندی و حفظ کنند تا به هنگام بازنشستگی و یا خروج نیروهای سازمان، اطلاعات ارزشمند آن‌ها از سازمان خارج نشود و از دست نرود.

از طرف دیگر، فارغ‌التحصیلان این رشته پژوهشگران قابلی خواهند بود که روش تحقیق و فنون کاوش را به نحو مطلوبی فراگرفته‌اند، از این رو می‌توانند به عنوان مشاوران و گردآورندگان اطلاعات پژوهشی و تحلیل‌کنندگان اطلاعات در مراکز پژوهشی و دانشگا‌ه‌ها کار کنند. همچنین تخصص علم‌سنجی به فارغ‌التحصیلان این گرایش کمک می‌کند تا بتوانند در راستای برنامه‌ریزی و سیاست‌گذاری علمی و پژوهشی کشور، به مسئولان کمک کنند و فرایندهای علمی را بصورت مداوم مورد ارزیابی و سنجش قرار دهند و وضعیت علمی کشور را با دیگر کشورها مقایسه کنند.

بازار کار رشته علم اطلاعات و دانش شناسی به چه صورت است؟

استخدام در کتابخانه‌‌ها و مراکز اطلاع‌‌رسانی از طریق نهادهای اجرایی و سازمان مادر که کتابخانه و مرکز اسناد تابع آن است انجام می‌‌پذیرد. نهاد کتابخانه‌‌های عمومی کشور متولی استخدام رسمی فارغ‌‌التحصیلان رشته در حوزه‌‌ کتابخانه‌‌های عمومی است و سایر سازمان‌‌ها، مراکز دانشگاهی؛ موسسات و نهادهای آموزشی، بهداشتی، اداری؛ از طریق قوانین استخدامی خود اقدام به جذب نیرو برای کتابخانه و مراکز اطلاع‌‌رسانی تابعه خود می‌‌کنند.

در سال‌‌های اخیر به دلیل آشنایی بیشتر افراد با رشته و آگاهی از جامعه‌‌ کار و بستر فعالیتی آن، وضعیت استخدامی در برخی از سازمان‌‌ها به اشباع رسیده است. لیکن به دلیل توانایی‌‌های میان‌‌رشته‌‌ای و قابلیت‌‌هایی که پیشتر نیز بدان اشاره شد، بسیاری از فارغ‌‌التحصیلان این رشته می‌‌توانند با تکیه بر توانایی‌‌هایی همچون برنامه‌‌نویسی، طراحی و تولید محتوا، ترویج و راه‌‌اندازی کتابخانه‌‌ها و مراکز اسناد و راه‌‌اندازی شرکت‌‌های دانش‌‌بنیان در زمینه ترویج علم، کتابخوانی، سواد آموزی، آموزش و یادگیری، کسب و کار دلخواه خود را توسعه بخشند و به صورت غیر مستقیم به همکاری با کتابخانه‌‌ها و مراکز اطلاع‌‌رسانی بپردازند.

برای ورود به بازار کار، علاوه بر آشنایی با مهارت‌های تخصصی رشته مورد نظر باید با سایر مهارت‌های فردی هم آشنایی داشته باشید. در حقیقت، این مهارت‌های فردی هستند که یک شخص را از میان رقبا متمایز می‌کنند و سبب موفقیت او در زمینه‌ها و موقعیت‌های شغلی می‌شوند. چنین مهارت‌هایی سبب تعامل بهتر فرد در سازمان و محیط‌های کاری خواهد شد و به طور معمول با نام «مهارت‌های نرم» از آن نام می‌برند. به همین دلیل، برای یادگیری مهارت‌های فردی، مشاهده مجموعه فیلم‌‌های آموزش توسعه مهارت فردی فرادرس پیشنهاد می‌شود که لینک آن در زیر آورده شده است.

• برای مشاهده مجموعه فیلم‌های آموزش توسعه مهارت فردی + اینجا کلیک کنید.

امکان ادامه تحصیل در رشته علم اطلاعات و دانش شناسی در داخل ایران چگونه است؟

همان‌‌گونه که به گرایش‌‌های این رشته اشاره شد، تنوع موضوعات و امکان ادامه تحصیل در گرایش‌‌های مختلف این رشته در مقطع کارشناسی و نیز تنوع سرفصل‌‌ها امکان یادگیری طیف گشترده‌‌ای از توانمندی‌‌ها را برای داوطلبان این رشته فراهم آورده است. در مقطع کارشناسی ارشد نیز گرایش علم‌‌سنجی به عنوان یک رشته‌‌ی مستقل علمی از استقبال بالایی برخوردار بوده و امکان تولیدات علمی گسترده‌‌ای نیز در این گرایش برای پژوهشگران وجود دارد.

در برخی از نهادها مانند مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور، محققان و پژوهشگران علم سنجی به عنوان اعضای هیات علمی به تحقیق و توسعه در تولیدات علمی بر اساس مستندات مشغول به کار هستند. همچنین، گرایش بازیابی اطلاعات در دوره‌‌ دکتری، امکان تحقیق و پژوهش و همکاری‌‌های بیشتر پژوهشگران علم اطلاعات را با متخصصان رایانه، زبان‌‌شناسی، روان‌‌شناسی و علوم شناختی و در درجات بالاتر هوش مصنوعی فراهم آورده است.

امکان ادامه تحصیل در رشته علم اطلاعات و دانش شناسی در خارج از کشور به چه صورت است؟

امکان ادامه‌‌ تحصیل در مقطع کارشناسی، کارشناسی ارشد و دکتری در کشورهای اروپایی، آمریکا، کانادا و استرالیا و همچنین در برخی از کشورهای آسیای شرقی و خاورمیانه وجود دارد. بسیاری از دانشگاه‌‌های دارای رتبه علمی بالا در جهان، مانند دانشگاه تگزاس در آستین آمریکا و دانشگاه تورنتو در کانادا نمونه‌‌هایی از مراکز علمی معتبر برای ادامه تحصیل در خارج از کشور هستند.

همچنین، علم اطلاعات و دانش‌‌شناسی در دانشگاه‌‌های خارج از کشور به صورت بین‌‌رشته‌‌ای در دپارتمان‌‌ها و گروه‌‌های متنوعی قرار گرفته است. گروه ارتباطات و رسانه، روزنامه‌‌نگاری و جامعه شناسی، گروه آموزش و علوم انسانی، فناوری اطلاعات، مدیریت و رسانه و نیز واحد جداگانه‌‌ای مانند علوم کتابخانه و اطلاع‌‌رسانی نمونه‌‌هایی از گروه‌‌ها و دانشکده‌‌هایی هستند که رشته‌‌ علم اطلاعات در کنار سایر برنامه‌‌های موجود در این واحدها به علاقه‌‌مندان ارائه می‌‌شود.

توجه داشته باشید که در بیشتر موارد، برای ادامه تحصیل در خارج از کشور، باید با زبان‌ خارجی کشور مورد نظر و همچنین زبان انگلیسی آشنایی خوبی داشته باشید. علاوه بر این، برای اثبات آشنایی با زبان انگلیسی نیز به شرکت در آزمون‌های بین‌المللی و معتبر زبان خارجی مانند تافل، آیلتس و دولینگو نیاز دارید. برای شروع این مسیر می‌توانید از مجموعه فیلم‌های آموزش زبان انگلیسی فرادرس کمک بگیرید.

• برای مشاهده مجموعه فیلم‌های آموزش زبان خارجی + اینجا کلیک کنید.

دروس دانشگاهی رشته علم اطلاعات و دانش شناسی تا چه میزان نیازهای بازار کار را پاسخگو هستند؟

مانند بسیاری از رشته‌‌های دانشگاهی و آموزشی، سرفصل دروس و محتوای ارائه شده بیشتر به پله نخست و جرقه‌‌های آغاز کننده یک راه شباهت دارد و تکیه صرف بر مطالعه‌‌ این محتوا و جزوات دانشگاهی، قطعاً کاربردی و سازنده نخواهد بود.

برخی از دروس مانند برنامه‌‌نویسی و طراحی و علوم رایانه اگر از مقطع کارشناسی به خوبی آموخته و نهادینه شود، گام نخست در شروع مهارت‌‌ورزی در این رشته به درستی طی خواهد شد. دانشجویان در هنگام تحصیل در این رشته، بر اساس علایق خود و دورنمایی که از آینده‌‌ شغلی و تحصیلی خود دارند می‌‌توانند برخی مهارت‌‌ها را بیشتر و عمیق‌‌تر فرا گیرند.

برای آشنایی بیشتر و بهتر با سایر رشته‌های دانشگاهی روی این لینک کلیک کنید.

برخی از گرایش‌‌ها مانند مطالعات آرشیوی به سبب ماهیت تاریخی و ادبی، خود نیاز به مطالعات جانبی گسترده و عمیقی در حوزه‌‌ ادبیات و تاریخ دارد و به اصطلاح ساده یک کتاب‌‌خوان حرفه‌‌ای به راحتی در این گرایش می‌‌تواند هم در عرصه‌‌ سازماندهی اسناد آرشیوی و هم رجوع به دانش ادبی و اطلاعات تاریخی خود در حیطه کار موفق باشد. برای نتیجه‌‌گیری، می‌‌توان اینگونه بیان کرد که هر اندازه پایه‌‌های دانش رایانه و طراحی و برنامه‌‌نویسی در این رشته قوی‌‌تر و جدی‌‌تر گذاشته شود، دانشجویان و فارغ‌‌التحصیلان رشته در آینده کاری و شغلی خود مستقل‌‌تر، خلاق‌‌تر و موفق‌‌تر خواهند بود.

نویسنده مهمان: ساناز رهروانی

این مطلب توسط مدرس و عضو هیئت علمی فرادرس، «سرکار خانم ساناز رهروانی» نوشته شده است. رهروانی دانشجوی مقطع دکتری رشته علم اطلاعات و دانش شناسی گرایش بازیابی اطلاعات و دانش است. وی در حوزه بازیابی اطلاعات و عوامل شناختی موثر بر بازیابی اطلاعات در حال پژوهش است.