ثلاثی مزید چیست؟ – به زبان ساده + مثال و تمرین
ثلاثی مزید به فعلی گفته میشود که در اولین صیغه فعل ماضیاش بیشتر از سه حرف داشته باشد. برای ساختن فعل ثلاثی مزید باید ریشه فعل را به «باب عربی» ببریم. بابهای عربی برای ساختن فعلها هستند تا معنا و کارکرد آنها را تغییر بدهند. در این نوشته نحوه ساخت فعل ثلاثی مزید و تاثیر آن بر معنای فعل را به صورت مجزا و همراه با مثال بررسی میکنیم. تمرینهای انتهای متن کمک میکند تا میزان درکمان از این مطلب را بسنجیم.
تعریف ثلاثی مزید در عربی
فعل در زبان عربی، با استفاده از مصدر عربی یا همان ریشه فعل ساخته میشود. مصدر یا ریشه، سه حرف اصلی فعل است که بعد از صرف شدن در صیغههای عربی مشخص، نشان میدهند که چه کاری، توسط چه کسانی و در چه زمانی انجام شده است.
معیار تشخیص ثلاثی مزید یا ثلاثی مجرد بودن یک فعل، صیغه یک فعل ماضی عربی، یعنی صیغه عربی للغائب است. وقتی یک فعل به جز سه حرف اصلی، حروف دیگری نداشته باشد و با همان سه حرف معنای کامل را برساند، آن فعل از نوع «ثلاثی مجرد» است. در مقابل، وقتی در فعلی، صیغه للغائب آن، علاوه بر سه حرف اصلی، حروف دیگری هم داشته باشد، میتوانیم بگوییم که آن فعل در گروه «ثلاثی مزید» قرار میگیرد.
در زبان عربی برای ساختن فعل ثلاثی مزید نیاز داریم تا ریشه فعل، یعنی سه حرف اصلی آن را به باب ببریم و از آن فعلهای جدید بسازیم. دلیل انجام دادن چین کاری این است که با استفاده از بابهای ثلاثی مزید میتوانیم فعلهایی بسازیم که معانی جدیدی دارند.
تعریف باب در زبان عربی
منظور از باب ثلاثی مزید در عربی همان قالبهای لفظی معینی است که ریشههای فعل در آن قرار میگیرد تا مفاهیم جدیدی بسازد. منظور از مفاهیم جدید، معانی است که فعلهای ثلاثی مجرد نمیتوانند آنها را به مخاطب انتقال بدهند. به عنوان مثال، فعل «جلس» معنی نشستن میدهد. این فعل، لازم است و برای تکمیل شدن معنا نیازی به مفعول ندارد.
اما زمانی که بخواهیم به عمل «نشاندن» اشاره کنیم، نیاز داریم تا فعل «جلس» را به باب ببریم. به این ترتیب میتوانیم این فعل را از حالت لازم به حالت متعدی تبدیل و آن را مفعولپذیر کنیم. برای درک بهتر به مثال زیر توجه کنید.
جَلَسَ المُعلِّمُ.
معلم نشست.
أجَلَسَ المُعلِّمُ تَلامیذَهُ.
معلم دانشآموزانش را نشاند.
(در این مثال با بردن فعل «جلس» به باب إفعال آن را به یک فعل متعدی تبدیل کردهایم.)
بابهای ثلاثی مزید در سه زمان ماضی عربی، مضارع عربی و امر عربی وزنهای مشخصی دارند. از این رو به خاطر سپردن و به کار بردن آنها به سبب آهنگین بودنشان کار آسانی است. تنها نکته مهم این است که کارکرد بابهای مختلف عربی را یاد بگریم و از فعل ثلاثی مزید در زمان مناسب آن استفاده کنیم.
مهمترین بابهای عربی هشت باب «إفعال، تفعیل، مفاعلة، إنفعال، تفعُّل، تفاعل، أفتعال و إستفعال» است. در ادامه هر یک از آنها را همراه با مثال بررسی میکنیم.
کاربرد باب إفعال در عربی
هرگاه بخواهیم یک فعل لازم را به فعل مفعولپذیر و متعدی تبدیل کنیم باید به سراغ باب إفعال برویم. به بیانی دیگر «تعدیه» با متعدی کردن فعلها از مهمترین کاربردهای باب إفعال در زبان عربی است. به وزنهای باب إفعال در سه زمان ماضی ، مضارع و امر توجه کنید.
- أفعَلَ (ماضی) - أجلَسَ
- یُفعِلُ (مضارع) - یُجلِسُ
- أفعِلْ (امر) - أجلِسْ
- إفعال (مصدر) - إجلاس
نکته: در زبان عربی بابهای ثلاثی مزید به نام مصدر آن باب شناخته میشوند.
باب إفعال از جمله بابهایی است که صیغه للغائب آن تنها یک حرف اضافه دارد. برای فهم بهتر به جدول صرف فعل ماضی باب إفعال توجه کنید.
جدول صرف فعل ماضی باب إفعال | |
فعل ماضی إفعال | معنی |
أجلَسَ | نشاند |
أجلَسَا | نشاندند |
أجلسوا | نشاندند |
أجلَسَتْ | نشاند |
أجلَسَتا | نشاندند |
أجلَسنَ | نشاندند |
أجلَستَ | نشاندی |
أجلَستما | نشاندید |
أجلَستم | نشاندید |
أجلَستِ | نشاندی |
أجلَستما | نشاندیذ |
أجلَستنَّ | نشاندیذ |
أجلَستُ | نشاندم |
أجلَسنا | نشاندیم |
صرف فعل مضارع در باب إفعال همانند ثلاثی مجرد است. تنها با این تفاوت که باید وزن آن را در زمان مضارع برای تمامی صیغهها رعایت کرد. در ادامه به جدول صرف فعل مضارع در باب إفعال توجه کنید.
جدول صرف فعل مضارع باب إفعال | |
فعل مضارع إفعال | معنی |
یُجلِس | مینشاند |
یُجلِسان | مینشانند |
یُجلِسون | مینشانند |
تُجلِس | مینشاند |
تُجلِسان | مینشانند |
یُجلِسنَ | مینشانند |
تُجلِس | مینشانی |
تُجلِسان | مینشانید |
تُجلِسون | مینشانید |
تُجلِسینَ | مینشانی |
تُجلِسان | مینشانید |
تُجلِسنَ | مینشانید |
أُجلِسُ | مینشانم |
نُجلِسُ | مینشانیم |
برای صرف فعل امر بابهای ثلاثی مزید علاوه بر وزن باید به مجزوم شدن انتهای آن نیز توجه کنیم.
جدول صرف فعل امر باب إفعال | |
فعل امر باب أفعال | معنی |
لِیُجلِسْ | باید بنشاند |
لِیُجلِسا | باید بنشانند |
لِیُجلِسوا | باید بنشانند |
لِتُجلِسْ | باید بنشاند |
لِتُجلِسا | باید بنشانند |
لِیُجلِسنَ | باید بنشانند |
أجلِسْ | بنشان |
أجلِسا | بنشانید |
أجلِسوا | بنشانید |
أجلِسي | بنشان |
أجلِسا | بنشانید |
أجلِسْنَ | بنشانید |
لِأُجلِسْ | باید بنشانم |
لِنُجلِسْ | باید بنشانیم |
دیگر کاربردهای باب إفعال را به صورت خلاصه، عبارتند از:
- وارد کردن فاعل در زمان: وقتی بخواهیم فعلی بسازیم که معنای زمان را برساند، باید از باب إفعال کمک بگیریم.
أمْسَیٰ علیٌ
علی روز را به شب رساند.
- دارای اصل فعل شدن فاعل: با استفاده از باب إفعال میتوانیم نشان دهیم که انجامدهنده کار یک ویژگی خاص دارد که فعل بر آن ویژگی تاکید میکند.
أَغَدَّ البَعیرُ
شتر غدهدار شد.
- نسبت دادن یک ویژگی به مفعول: همانند مورد بالا، از طریق باب إفعال میتوانیم نشان دهیم که مفعول دارای یک ویژگی خاص است.
أَبْخَلْتُ الرَجُلَ
مرد را بخیل و خسیس یافتم.
- سلب یک صفت از فاعل یا مفعول: با بردن فعل به باب إفعال میتوانیم یک ویژگی یا صفتی را از فاعل یا مفعول بگیریم.
أَعْجَمْتُ الکِتابَ
ابهام کتاب را بر طرف کردم.
أَحسِنْ کَما أحسَنَ أللّهُ إِلَیکْ.
نیکی کن همانگونه که خدا به تو نیکی کرد.
کاربرد باب تفعیل در عربی
دومین باب پرکاربرد عربی که از آن برای «تعدیه» و متعدی کردن استفاده میشود، باب تفعیل است. با بردن ریشه فعل به این باب میتوانیم آن را از حالت لازم به حالت متعدی و مفعولپذیر تبدیل کنیم. در باب تفعیل نیز، صیغه یک ماضی آن تنها یک حرف اضافه دارد و آن تکرار عینالفعل است. برای فهم بهتر به وزنهای ماضی مضارع و امر باب تفعیل توجه کنید.
- فَعَّلَ (ماضی) - سَلَّمَ
- یُفَعِّلُ (مضارع) - یُسَلِّمُ
- فَعِّلْ (امر) - سَلِّمْ
- تَفعیل (مصدر) - تسلیم
برای درک بهتر چگونگی تغییر معنای فعل در باب تفعیل به جدول صرف فعل ماضی در باب تفعیل توجه کنید.
جدول صرف فعل ماضی باب تفعیل | |
فعل ماضی تفعیل | معنی |
سَلَّمَ | تحویل داد |
سَلَّما | تحویل دادند |
سَلَّموا | تحویل دادند |
سَلَّمَتْ | تحویل داد |
سَلَّمَتا | تحویل دادند |
سَلَّمنَ | تحویل دادند |
سَلَّمتَ | تحویل دادی |
سَلَّمتما | تحویل دادید |
سَلَّمتم | تحویل دادید |
سَلَّمتِ | تحویل دادی |
سَلَّمتما | تحویل دادید |
سَلَّمتنَّ | تحویل دادید |
سَلَّمتُ | تحویل دادم |
سَلَّمنا | تحویل دادیم |
در جدول زیر نحوه صرف فعل مضارع در باب تفعیل و تاثیر آن بر معنی فعل را مشاهده میکنیم.
جدول صرف فعل مضارع باب تفعیل | |
فعل مضارع تفعیل | معنی |
یُسَلِّم | تحویل میدهد |
یُسَلِّمان | تحویل میدهند |
یُسَلِّمون | تحویل میدهند |
تُسَلِّم | تحویل میدهد |
تُسَلِّمان | تحویل میدهند |
یُسَلِّمنَ | تحویل میدهند |
تُسَلِّم | تحویل میدهی |
تُسَلِّمان | تحویل میدهید |
تُسَلِّمون | تحویل میدهید |
تُسَلِّمینَ | تحویل میدهی |
تُسَلِّمان | تحویل میدهبد |
تُسَلِّمنَ | تحویل میدهبد |
أُسَلِّمُ | تحویل میدهم |
نُسَلِّمُ | تحویل میدهیم |
سومین جدول مربوط به صرف فعل امر باب تفعیل و معنی آن است که در ادامه مشاهده میکنید.
جدول صرف فعل امر باب تفعیل | |
فعل امر تفعیل | معنی |
لِیُسَلِّمْ | باید تحویل بدهد |
لِیُسَلِّما | باید تحویل بدهند |
لِیُسَلِّموا | باید تحویل بدهند |
لِتُسَلِّمْ | باید تحویل بدهد |
لِتُسَلِّما | باید تحویل بدهند |
لِیُسَلِّمنَ | باید تحویل بدهند |
سَلِّمْ | تحویل بده |
سَلِّما | تحویل بدهید |
سَلِّموا | تحویل بدهید |
سَلِّمي | تحویل بده |
سَلِّما | تحویل بدهید |
سَلِّمْنَ | تحویل بدهید |
لأُسَلِّمْ | باید تحویل بدهم |
لنُسَلِّمْ | باید تحویل بدهیم |
دیگر کاربردهای باب تفعیل را میتوان به صورت زیر خلاصه کرد:
- تکرار: گاهیاوقات با به کار بردن باب تفعیل میتوانیم بر زیاد انجام شدن مقدار کار تاکید کنیم.
طَوَّفَ حَوْلَ الکعبة
گرد کعبه بسیار طواف کرد.
- تدریج: همچنین میتوانیم با به کار بردن فعل در باب تفعیل بر تدریجی بودن انجام یک کار تاکید کنیم.
نَزَّلَ
به تدریج فرو فرستاد.
- نسبت: هرگاه بخواهیم یک صفت را به مفعول نسبت بدهیم میتوانیم آن را با استفاده از باب تفعیل انجام دهیم.
وَحَّدْتُ أللّهَ
خدا را یگانه دانستم.
- سلب: در مقابل، وقتی بخواهیم نشان دهیم که مفعول از یک ویژگی خاص برخوردار نیست، میتوانیم باب تفعیل را به کار ببریم. به بیانی دیگر، وقتی از باب تفعیل استفاده میکنیم که بخواهیم اصل فعل را از مفعول بگیریم.
قَشَّرتُ التُّفاح
پوست سیب را کندم.
کاربرد باب مفاعلة در عربی
نشان دادن مشارکت در انجام گرفتن یک کار، مهمترین ویژگی باب مفاعلة است. یعنی در اکثر مواقع وقتی ریشه یک فعل به باب مفاعلة وارد شود، هدف نشان دادن مشارکت است. براساس آنچه که صیغه یک ماضی این باب نشان میدهد، تنها یک حرف اضافه در آن وجود دارد. برای فهم بهتر وزن این باب در زمان ماضی، مضارع و امر به موارد زیر توجه کنید:
- فاعَلَ (ماضی) - کاتَبَ
- یُفاعِلُ (مضارع) - یُکاتِبُ
- فاعِلْ (امر) - کاتِبْ
- مفاعلة (مصدر) - مکاتبة
نکته: «فِعال» وزن دیگر مصدر باب مفاعلة است. مانند: مجاهدة - جهاد
برای درک بهتر نحوه کاربرد این باب به جدول صرف فعلهای ماضی، مضارع و امر آن توجه کنید.
جدول صرف فعل ماضی باب مفاعلة | |
فعل ماضی مفاعلة | معنی |
کاتَبَ | مکاتبه کرد |
کاتَبا | مکاتبه کردند |
کاتَبوا | مکاتبه کردند |
کاتَبتْ | مکاتبه کرد |
کاتَبتا | مکاتبه کردند |
کاتَبنَ | مکاتبه کردند |
کاتَبتَ | مکاتبه کردی |
کاتَبتما | مکاتبه کردید |
کاتَبتم | مکاتبه کردید |
کاتَبتِ | مکاتبه کردی |
کاتَبتما | مکاتبه کردید |
کاتَبتنَّ | مکاتبه کردید |
کاتَبتُ | مکاتبه کردم |
کاتَبنا | مکاتبه کردیم |
در جدول زیر میتوانید نحوه صرف فعل مضارع و معنی آن در باب مفاعلة را ببینید.
جدول صرف فعل مضارع باب مفاعلة | |
فعل مضارع مفاعلة | معنی |
یُکاتِبُ | مکاتبه میکند |
یُکاتِبان | مکاتبه میکنند |
یُکاتِبون | مکاتبه میکنند |
تُکاتِبُ | مکاتبه میکند |
تُکاتِبان | مکاتبه میکنند |
یُکاتِبنَ | مکاتبه میکنند |
تُکاتِبُ | مکاتبه میکنی |
تُکاتِبان | مکاتبه میکنید |
تُکاتِبون | مکاتبه میکنید |
تُکاتِبینَ | مکاتبه میکنی |
تُکاتِبان | مکاتبه میکنید |
تُکاتِبنَ | مکاتبه میکنید |
أُکاتِبُ | مکاتبه میکنم |
نُکاتِبُ | مکاتبه میکنیم |
در این جدول نیز نحوه صرف فعل امر در باب مفاعلة و معنی آن آمده است.
جدول صرف فعل امر باب مفاعلة | |
فعل امر مفاعلة | معنی |
لِیُکاتِبْ | باید مکاتبه کند |
لِیُکاتبا | باید مکاتبه کنند |
لِیُکاتِبوا | باید مکاتبه کنند |
لِتُکاتِبْ | باید مکاتبه کند |
لِتُکاتِبا | باید مکاتبه کنند |
لِیُکاتِبنَ | باید مکاتبه کنند |
کاتِبْ | مکاتبه کن |
کاتِبا | مکاتبه کنید |
کاتِبوا | مکاتبه کنید |
کاتِبي | مکاتبه کن |
کاتَبا | مکاتبه کنید |
کاتِبنَ | مکاتبه کنید |
لِأُکاتبْ | باید مکاتبه کنم |
لِنُکاتِب | باید مکاتبه کنیم |
دیگر کاربردهای باب مفاعلة به شرح زیر است:
- تعدیه: گاهیاوقات ریشه برخی از افعال زمانی که باب مفاعلة بروند تبدیل به یک فعل متعدی و مفعولپذیر میشوند.
بَعُدَ: دور شد - باعَدَ: دور کرد.
- تکثیر: میتوان کثرت انجام گرفتن یک کار را به وسیله باب مفاعلة نشان داد.
ناعَمَهُ أللّهُ
خدا بسیار به او نعمت داد.
- هممعنا با ثلاثی مجرد: گاهیاوقات برخی از افعال با وارد شدن به باب مفاعلة تغییری نمیکنند در همان معنی ثلاثی مجرد به کار میروند.
سافَرَ - سفر کرد.
کاربرد باب إنفعال در عربی
بابهایی که تا به اینجا خواندیم همگی دارای یک حرف اضافه در صیغه للغائب بودند. باب انفعال برخلاف تمامی آنها دارای در صیغه یک ماضی خود دو حرف اضافه دارد. مهمترین ویژگی باب إنفعال در این است که هیچگاه فعل را از لازم به متعدی تبدیل نمیکند. یعنی فعلها با وارد شدن به این باب مفعولپذیر نمیشوند و در همان حالت لازم باقی میمانند.
در کنار آن میتوان به ویژگی «مطاوعه» یا «اثرپذیری» باب إنفعال اشاره کرد. این اثرپذیری در برابر افعال ثلاثی مجرد نشان داده میشود. به این ترتیب که یک فعل ثلاثی مجرد به عنوان فعل اثرگذار و فعل دوم، که به باب إنفعال رفته است، به عنوان فعل اثرپذیر در جمله ظاهر میشوند. برای درک بهتر به مثال زیر توجه کنید.
کَسَرتُ الزُجاجَ فَإِنکَسَرَ الزُجاجُ.
شیشه را شکاندم پس شیشه شکست.
(در این مثال زجاج، مفعولبه فعل «کسر» است که در جمله دوم فاعل واقع شده است. در نتیجه میتوان گفت که «إنکسار»، مطاوع یا اثرپذیر از «کسر» است.)
وزن ماضی، مضارع و امر باب إنفعال به شرح زیر است:
- إنفَعَلَ (ماضی) - إنقَطَعَ
- یَنفَعِلُ (مضارع) - ينقَطِعُ
- إنفَعِلْ (امر) - إنقَطِعْ
- إنفعال (مصدر) - إنقطاع
برای درک بهتر به جدول صرف فعل ماضی باب إنفعال که در ادامه آمده توجه کنید.
صرف فعل ماضی باب إنفعال | |
فعل ماضی إنفعال | معنی |
إنقَطَعَ | قطع کرد |
إنقَطَعا | قطع کردند |
إنقَطَعوا | قطع کردند |
إنقَطَعتْ | قطع کرد |
إنقَطَعتا | قطع کردند |
إنقَطَعنَ | قطع کردند |
إنقَطَعتَ | قطع کردی |
إنقَطَعتما | قطع کردید |
إنقَطَعتم | قطع کردید |
إنقَطَعتِ | قطع کردی |
إنقَطَعتما | قطع کردید |
إنقَطَعتنَّ | قطع کردید |
إنقَطَعتُ | قطع کردم |
إنقَطَعنا | قطع کردیم |
در جدول زیر نحوه صرف فعل مضارع در باب إنفعال و تاثیر آن در معنای فعل نمایش داده شده است.
جدول صرف فعل مضارع باب إنفعال | |
فعل مضارع إنفعال | معنی |
ینقَطِعُ | قطع میکند |
ینقَطِعان | قطع میکنند |
ینقَطِعون | قطع میکنند |
تَنقَطِعُ | قطع میکند |
تَنقَطِعان | قطع میکنند |
ینقَطِعنَ | قطع میکنند |
تَنقَطِعُ | قطع میکنی |
تَنقَطِعان | قطع میکنید |
تَنقَطِعون | قطع میکنید |
تَنقَطِعینَ | قطع میکنی |
تَنقَطِعان | قطع میکنید |
تَنقَطِعنَ | قطع میکنید |
أنقَطِعُ | قطع میکنم |
یَنقَطِعُ | قطع میکنیم |
برای فهمیدن نحوه صرف فعل امر در باب إنفعال بهتر است به جدول زیر توجه کنید.
جدول صرف فعل امر باب إنفعال | |
فعل امر إنفعال | معنی |
لِینقَطِعْ | باید قطع کند |
لِینقَطِعا | باید قطع کنند |
لِینقَطِعوا | باید قطع کنند |
لِتَنقَطِعْ | باید قطع کند |
لِتَنقَطِعا | باید قطع کنند |
لِینقَطِعنَ | باید قطع کنند |
إنقَطِعْ | قطع کن |
إنقَطِعا | قطع کن |
إنقَطِعوا | قطع کن |
إنقَطِعي | قطع کن |
إنقَطِعا | قطع کن |
إنقَطِعنَ | قطع کن |
لأنقَطِعْ | باید قطع کنم |
لنَنقَطِعْ | باید قطع کنیم |
کاربرد باب تَفَعُّل در عربی
باب تفعّل هم مانند باب إنفعال برای «مطاوعه و اثرپذیری» به کار میرود. با این تفاوت که از مطاوعه آن در برابر باب تفعیل انجام میشود. یعنی هرگاه در یک جمله فعلی اثرگذار و اثرپذیر باشد، آن افعال باید در بابهای تفعیل (اثرگذار) و تفعُّل (اثرپذیر) به کار بروند. برای درک بهتر به مثال زیر توجه کنید.
أدَّبْتُهُ فَتَأَدَّبَ.
او را ادب کردم پس ادب شد.
(در این مثال أدَّبتُ در باب تفعیل به کار رفته و مفعولبه آن یعنی ضمیر «ه» در جمله بعدی به عنوان فاعلِ فعلی که به باب تفعُّل رفته به کار رفته، تا تاثیر مثبت عملی را که در جمله اول انجام شده، در جمله دوم نشان دهد.)
وزن ماضی، مضارع و امر باب تفعّل به شرح زیر است:
- تَفَعَّلَ (ماضی) - تَعَّلَمَ
- یَتَفَعَّلُ (مضارع) - یَتَعَلَّمُ
- تَفَعَّلْ (امر) - تَعَلَّمْ
- تَفَعُّل (مصدر) - تَعَلُّمْ
برای فهم بهتر این باب بهتر است به جدول صرف فعل ماضی آن که در ادامه آمده توجه کنید.
جدول صرف فعل ماضی باب تفعُّل | |
فعل ماضی تَفَعُّل | معنی |
تَعَلَّمَ | آموخت |
تَعَلَّما | آموختند |
تَعَلَّموا | آموختند |
تَعَلَّمتْ | آموخت |
تَعَلَّمتا | آموختند |
تَعَلَّمنَ | آموختند |
تَعَلَّمتَ | آموختی |
تَعَلَّمتما | آموختید |
تَعَلَّمتم | آموختید |
تَعَلَّمتِ | آموختی |
تَعَلَّمتما | آموختید |
تَعَلَّمتنَّ | آموختید |
تَعَلَّمتُ | آموختم |
تَعَلَّمنا | آموختیم |
در جدول زیر شیوه صرف فعل مضارع باب تفعّل و تاثیر آن بر معنی فعل آمده است.
جدول صرف فعل مضارع تَفَعُّل | |
فعل مضارع تَفَعُّل | معنی |
یَتَعَلَّمُ | میآموزد |
یَتَعَلَّمان | میآموزند |
یَتَعَلَّمون | میآموزند |
تَتَعَلَّمُ | میآموزد |
تَتَعَلَّمان | میآموزند |
یَتَعَلَّمنَ | میآموزند |
تَتَعَلَّمُ | میآموزی |
تَتَعَلَّمان | میآموزید |
تَتَعَلَّمون | میآموزید |
تَتَعَلَّمین | میآموزی |
تَتَعَلَّمان | میآموزید |
تَتَعَلَّمنَ | میآموزید |
أتَعَلَّمُ | میآموزم |
نَتَعَلَّمُ | میآموزیم |
در این جدول هم صرف فعل امر باب تفعّل را مشاهده میکنید.
جدول صرف فعل امر باب تفعّل | |
فعل امر تفعّل | معنی |
لِیَتَعَلَّمْ | باید بیاموزد |
لِیَتَعَلَّما | باید بیاموزند |
لِیَتَعَلَّموا | باید بیاموزند |
لِتَتَعَلَّمْ | باید بیاموزد |
لِتَتَعَلَّما | باید بیاموزند |
لِیَتَعَلَّمنَ | باید بیاموزند |
تَعَلَّمْ | بیاموز |
تَعَلَّما | بیاموزید |
تَعَلَّموا | بیاموزید |
تَعَلَّمي | بیاموز |
تَعَلَّما | بیاموزید |
تَعَلَّمنَ | بیاموزید |
لِأتَعَلَّمْ | باید بیاموزم |
لِنَتَعَلَّمْ | باید بیاموزیم |
نکته: باب تفعُّل هم از جمله بابهایی است که دارای دو حرف اضافه است: ت و تکرار عین الفعل.
دیگر کاربردهای باب تفعُّل عبارتند از:
- تکلف: برای صحبت کردن از کاری که با زحمت و مشقت و فراوان انجام شده باشد باید از باب تفعّل کمک بگیریم.
تَحَلَّمَ
به سختی از خودش بردباری نشان داد.
- طلب: برای رساندن معنای درخواست انجام گرفتن کاری میتوانیم به سراغ باب تفعّل برویم.
تَعَجَّلتُ الأمرَ.
خواستار انجام شدن هر چه زودتر کار شدم.
- تدریج: از دیگر کاربردهای باب تفعّل این است که به وسیله آن میتوانیم انجام گرفتن آرام و تدریجی یک کار را نشان بدهیم.
تَجَرَّعتُ الماءَ
آب را جرعه جرعه نوشیدم.
- در همان معنای ثلاثی مجرد: ریشه برخی از فعلها با وارد شدن به باب تفعّل تغییری نمیکنند و در همان معنای ثلاثی مجرد به کار میروند.
بَسَمَ = تَبَسَّمَ (لبخند زد)
کاربرد باب تفاعل در عربی
نشان دادن همکاری و مشارکت در انجام گرفتن کارها از جمله کاربردهای مهم باب تفاعل در زبان عربی است. یعنی هرگاه بخواهیم انجام گرفتن کاری را به شیوه همکاری و مشارکت نشان دهیم میتوانیم از باب تفاعل کمک بگیریم. باب تفاعل نیز در صیغه للغائب خود دارای دو حرف زائد «ت» و «الف» است. وزنهای این باب در سه زمان ماضی، مضارع و امر به شرح زیر است:
- تَفاعَلَ (ماضی) - تبادَلَ
- یَتَفاعَلُ (مضارع) - یتبادَلُ
- تَفاعَلْ (امر) - تبادَلْ
- تفاعُل (مصدر) - تبادُل
برای درک بهتر به جدول صرف فعل ماضی باب تفاعل توجه کنید.
جدول صرف فعل ماضی باب تفاعل | |
فعل ماضی تفاعل | معنی |
تبادَلَ | مبادله کرد |
تبادَلا | مبادله کردند |
تبادَلوا | مبادله کردند |
تبادَلتْ | مبادله کرد |
تبادَلتا | مبادله کردند |
تبادَلنَ | مبادله کردند |
تبادَلتَ | مبادله کردی |
تبادَلتما | مبادله کردید |
تبادَلتم | مبادله کردید |
تبادَلتِ | مبادله کردی |
تبادَلتما | مبادله کردید |
تبادَلتنَّ | مبادله کردید |
تبادَلتُ | مبادله کردم |
تبادَلنا | مبادله کردیم |
در این جدول نحوه صرف فعل مضارع در باب تفاعل آمده است.
جدول صرف فعل مضارع باب تفاعل | |
فعل مضارع تفاعل | معنی |
یتبادَلُ | مبادله میکند |
یتبادَلان | مبادله میکنند |
یتبادَلُون | مبادله میکنند |
تتبادَلُ | مبادله میکند |
تتبادَلان | مبادله میکنند |
یتبادَلنَ | مبادله میکنند |
تتبادَلُ | مبادله میکنی |
تتبادَلان | مبادله میکنید |
تتبادَلون | مبادله میکنید |
تتبادَلین | مبادله میکنی |
تتبادَلان | مبادله میکنید |
تتبادَلنَ | مبادله میکنید |
أتبادَلُ | مبادله میکنم |
نَتبادَلُ | مبادله میکنیم |
برای فهم بهتر نحوه صرف فعل امر باب تفاعل بهتر است به جدول زیر توجه کنید.
جدول صرف فعل امر باب تفاعل | |
فعل امر تفاعل | معنی |
لِیتبادَلْ | باید مبادله کند |
لِیتبادَلا | باید مبادله کنند |
لِیتبادَلُوا | باید مبادله کنند |
لِتتبادَلْ | باید مبادله کند |
لِتتبادَلا | باید مبادله کنند |
لِیتبادَلنَ | باید مبادله کنند |
تبادَلْ | مبادله کن |
تبادَلا | مبادله کنید |
تبادَلوا | مبادله کنید |
تبادَلي | مبادله کن |
تبادَلا | مبادله کنید |
تبادَلنَ | مبادله کنید |
لِأتبادَلْ | باید مبادله کنم |
لِنَتبادَلْ | باید مبادله کنیم |
کاربرد باب إفتعال در عربی
از باب إفتعال نیز همانند باب إنفعال برای نشان دادن مطاوعه و اثرپذیری استفاده میشود. به این ترتیب که از این باب برای نشان دادن اثرپذیری از یک فعل ثلاثی مجرد استفاده میشود. به مثال زیر توجه کنید.
جَمَعْتُ الناسَ فَإجتَمِعوا
مردم را جمع کردم پس جمع شدند.
از دیگر کاربردهای باب إفتعال میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
- معنای ثلاثی مجرد: برخی ریشه وقتی وارد باب إفتعال میشوند معنایشان تغییری نمیکند و به همان سبک و سیاق فعلهای ثلاثی مجرد معنی میشوند.
جَذَبَ - إجتَذَبَ (کشید)
- مشارکت: گاهیاوقات با وارد شدن ریشه فعل به باب إفتعال میتوانیم مشارکت در انجام گرفتن کاری را نشان بدهیم.
إِختَصَمَ علیٌ و سعیدٌ
علی و سعید با هم دشمنی کردند.
- کوشش: هرگاه بخواهیم نشان دهیم که یک کار با تلاش و کوشش انجام شده میتوانیم از باب إفتعال کمک بگیریم.
إکتَسَبْتُ المالَ.
با کوشش مال را به دست آوردم.
وزن ماضی، مضارع و امر باب إفتعال به شرح زیر است:
- إفتَعَلَ (ماضی) - إعتَقعلَ
- یَفتَعِلُ (مضارع) - یَعتَقِلُ
- إفتَعِلْ (امر) - إعتَقِلْ
- إفتعال (مصدر) - إعتقال
برای فهم بهتر به جدول صرف فعل ماضی باب إفتعال که در ادامه آمده توجه کنید.
جدول صرف فعل ماضی باب إفتعال | |
فعل ماضی إفتعال | معنی |
إعتَقعلَ | بازداشت کرد |
إعتَقعلا | بازداشت کردند |
إعتَقعلوا | بازداشت کردند |
إعتَقعلَتْ | بازداشت کرد |
إعتَقعلَتا | بازداشت کردند |
إعتَقعلنَ | بازداشت کردند |
إعتَقعلتَ | بازداشت کردی |
إعتَقعلتما | بازداشت کردید |
إعتَقعلتم | بازداشت کردید |
إعتَقعلتِ | بازداشت کردی |
إعتَقعلتما | بازداشت کردید |
إعتَقعلتنَّ | بازداشت کردید |
إعتَقعلتُ | بازداشت کردم |
إعتَقعلنا | بازداشت کردیم |
در این جدول نمونهای از صرف فعل مضارع إفتعال آمده است.
جدول صرف فعل مضارع إفتعال | |
فعل مضارع إفتعال | معنی |
یَعتَقِلُ | بازداشت میکند |
یَعتَقِلان | بازداشت میکنند |
یَعتَقِلون | بازداشت میکنند |
تَعتَقِلُ | بازداشت میکند |
تَعتَقِلان | بازداشت میکنند |
یَعتَقِلنَ | بازداشت میکنند |
تَعتَقِلُ | بازداشت میکنی |
تَعتَقِلان | بازداشت میکنید |
تَعتَقِلون | بازداشت میکنید |
تَعتَقِلین | بازداشت میکنی |
تَعتَقِلان | بازداشت میکنید |
تَعتَقِلنَ | بازداشت میکنید |
أعتَقِلُ | بازداشت میکنم |
نَعتَقِلُ | بازداشت میکنیم |
جدول بعدی مربوط به صرف فعل امر باب إفتعال است.
جدول صرف فعل امر إفتعال | |
فعل امر إفتعال | معنی |
لِیَعتَقِلْ | باید بازداشت کند |
لِیَعتَقِلا | باید بازداشت کنند |
لِیَعتَقِلوا | باید بازداشت کنند |
لِتَعتَقِلْ | باید بازداشت کند |
لِتَعتَقِلا | باید بازداشت کنند |
لِیَعتَقِلنَ | باید بازداشت کنند |
إعتَقِلْ | بازداشت کن |
إعتَقِلا | بازداشت کنید |
إعتَقِلوا | بازداشت کنید |
إعتَقِلي | بازداشت کن |
إعتَقِلا | بازداشت کنید |
إعتَقِلنَ | بازداشت کنید |
لِأعتَقِلْ | باید بازداشت کنم |
لِنَعتَقِلْ | باید بازداشت کنیم |
نکات تلفظ صحیح باب إفتعال
باب إفتعال از جمله بابهایی است که در صیغه للغائب خود دو حرف زائد دارد. یکی از آنها «الف» ابتدایی و دیگری حرف «ت» است. از آنجا که وجود حرف «ت» در این باب ممکن است تلفظ برخی از حروف در ریشههای برخی افعال را دشوار کند، قواعدی وجود دارد که میتوان با رعایت کردن آن این نوع از فعلها را به ر احتی صرف و تلفظ کرد.
وقتی فاءالفعل یعنی جزو اول ریشه یک فعل یکی از حروف «ص - ض - ط - ظ» باشد، چون مخرج یا خروجی این حروف نزدیکی زیادی به حرف ت دارد، در هم ادغام میشوند و به صورت حرف «ط» نوشته میشود. برای درک بهتر به مثال زیر توجه کنید.
إفتَعَلَ --> طلع --> إطْتَلَعَ --> إطَّلَعَ
إفتَعَلَ --> ضرب --> إضتَرَبَ --> إضطَرَبَ
در موردی دیگر، ممکن است فاءالفعل یا جزء اول یک فعل یکی از حروف «د - ذ - ز» را داشته باشد. صورتی که این ریشه فعلی بخواهد وارد باب إفتعال شود، حرف «ت» درون آن به «د» تبدیل میشود. این کار نیز همانند مورد بالا به خاطر نزدیکی مخرج حروف انجام میشود. به مثال زیر توجه کنید.
إفتَعَلَ --> زوج --> إزتَوَجَ --> إزدَوَجَ
إفتَعَلَ --> دهن --> إدْتَهَنَ --> إدَّهَنَ
همچنین اگر فاءالفعل یا جزء اول ریشه یک فعل «واو» باشد، اول از همه باید واو را به حرف «ت» تبدیل کنیم. سپس با اضافه شدن این «ت»، به «ت» موجود در باب إفتعال، آن را به یک «ت» مشدد یا تشدید دار تغییر میدهیم. برای فهم بهتر به مثال زیر توجه کنید.
إفتَعَلَ --> وحد --> إوتَحَدَ --> إتَّحَدَ
إفتَعَلَ --> وجه --> إوتَجَهَ --> إتَّجَهَ
کاربرد باب إستفعال در عربی
هشتمین باب پرکاربرد در زبان عربی باب إستفعال است. مهمترین تفاوت آن با سایر بابهایی که تا اینجا خواندهایم این است که صیغه یک ماضی یا للغائب این باب سه حرف زائد دارد که شامل «الف»، «سین» و «ت» میشود. وزن ماضی، مضارع و امر باب استفعال به شرح زیر است.
- إستَفعَلَ (ماضی) - إستَخدَمَ
- یَستَفعِلُ (مضارع) - یَستَخدِمُ
- إستَفعِلْ (امر) - إستَخدِمْ
- إستِفعال (مصدر) - إستخدام
برای درک بهتر به جدول صرف فعل ماضی باب إستفعال توجه کنید.
جدول صرف فعل ماضی إستفعال | |
فعل ماضی إستفعال | معنی |
إستَخدَمَ | به کار گرفت |
إستَخدَمَ | به کار گرفت |
إستَخدَمَ | به کار گرفت |
إستَخدَمَ | به کار گرفت |
إستَخدَمَ | به کار گرفت |
إستَخدَمَ | به کار گرفت |
إستَخدَمَ | به کار گرفت |
إستَخدَمَ | به کار گرفت |
إستَخدَمَ | به کار گرفت |
إستَخدَمَ | به کار گرفت |
إستَخدَمَ | به کار گرفت |
إستَخدَمَ | به کار گرفت |
إستَخدَمَ | به کار گرفت |
إستَخدَمَ | به کار گرفت |
در جدول زیر میتوانید صرف فعل مضارع باب إستفعال را مشاهده کنید.
جدول صرف فعل مضارع إستفعال | |
فعل مضارع إستفعال | معنی |
یَستَخدِمُ | به کار میگیرد |
یَستَخدِمان | به کار میگیرند |
یَستَخدِمُون | به کار میگیرند |
تَستَخدِمُ | به کار میگیرد |
تَستَخدِمان | به کار میگیرند |
یَستَخدِمنَ | به کار میگیرند |
تَستَخدِمُ | به کار میگیری |
تَستَخدِمان | به کار میگیرید |
تَستَخدِمُون | به کار میگیرید |
تَستَخدِمینَ | به کار میگیری |
تَستَخدِمان | به کار میگیردی |
تَستَخدِمنَ | به کار میگیرید |
أستَخدِمُ | به کار میگیرم |
نَستَخدِمُ | به کار میگیریم |
در ادامه میتوانید به جدول صرف فعل امر باب استفعال و معنی آن توجه کنید.
جدول صرف فعل امر استفعال | |
فعل امر استفعال | معنی |
لِیَستَخدِمْ | باید به کار بگیرد |
لِیَستَخدِما | باید به کار بگیرند |
لِیَستَخدِمُوا | باید به کار بگیرند |
لِتَستَخدِمْ | باید به کار بگیرد |
لِتَستَخدِما | باید به کار بگیرند |
لِیَستَخدِمنَ | باید به کار بگیرند |
إستَخدِمْ | به کار بگیر |
إستَخدِما | به کار بگیرید |
إستَخدِموا | به کار بگیرید |
إستَخدِمي | به کار بگیر |
إستَخدِما | به کار بگیرید |
إستَخدِمنَ | به کار بگیرید |
لِأستَخدِمْ | باید به کار بگیرم |
لِنَستَخدِمْ | باید به کار بگیریم |
مهمترین کاربرد باب استفعال رساندن معنای «طلب و درخواست انجام یک کار» است. در کنار آن میتوان به موارد زیر نیز اشاره کرد:
- معنی ثلاثی مجرد: برخی از ریشههای فعل با ورود به باب استفعال معنایشان تغییر نمیکند و در همان معنی به کار میروند.
قَرَّ - إستَقَّرَ (آرام شد)
- تحول: میتوانیم با استفاده از باب استفعال تبدیل شدن از حالتی به حالت دیگر را نمایش بدهیم.
إِستَحْجَرَ الطِینُ
گل تبدیل به سنگ شد.
- مطاوعه: باب استفعال نیز میتواند نشان دهنده مطاوعه یا اثرپذیری از فعلی دیگر باشد.
أرَحْتُ علیاً فَاَسْتَرَحَ علیٌ
به علی استراحت دادم پس او استراحت کرد.
سوالات رایج درباره ثلاثی مزید در عربی
در این بخش به برخی از سوالات پرتکرار مربوط به مبحث ثلاثی مزید به طور خلاصه پاسخ میدهیم.
کاربرد ثلاثی مزید چیست؟
با استفاده از بابهای ثلاثی مزید میتوانیم فعلهای جدید با معنای تازه بسازیم.
ثلاثی مزید چه تفاوتی با ثلاثی مجرد دارد؟
منظور از ثلاثی مجرد فعلی است که به جز سه حرف اصلی، حرف اضافه دیگری نداشته باشد. در ثلاثی مزید علاوه بر سه حرف ریشه فعل، حروف زائد دیگری هم وجود دارد.
تمرین مبحث ثلاثی مزید در عربی
برای ارزیابی عملکرد خود در رابطه با «ثلاثی مزید چیست؟»، میتوانید از تمرینهایی که در ادامه در اختیار شما قرار گرفته است استفاده کنید. تمرین شامل ۵ سؤال است و پس از پاسخ دادن به تمامی پرسشها و ظاهر شدن دکمه «دریافت نتیجه آزمون»، میتوانید نمره عملکردتان را مشاهده کنید و جوابهای درست و نادرست را نیز ببینید. پاسخ سؤالات نیز بعد از هر آزمون آمده است.
۱. کدام گزینه مصدر باب انفعال است؟
انتقاد
انعدام
انتقال
انتصار
۲. کدام گزینه درست است؟
تصدَّرتم (باب تفعیل)
تُجودِل (باب مفاعلة)
إنبعثتم (باب انفعال)
انتصرن (باب انفعال)
۳. مصدر فعل تکاسلتنَّ کدام است؟
تکسُّل
مکاسلة
کسالة
تکاسل
۴. مفرد مونث فعل امر مخاطب یجتمع کدام است؟
إجتمعْ
إجتمعي
إجتمعتْ
تجتمعنَ
۵. انتزاع مصدر کدام باب است؟
استفعال
افتعال
افعلال
انفعال
جمعبندی
در این نوشته درباره ثلاثی مزید و انواع آن مطالبی یاد گرفتیم. فهمیدیم که هرگاه فعلی، علاوه بر سه حرف اصلی، حروف زائد دیگری نیز داشته باشد، باید آن را به عنوان فعل ثلاثی مزید بشناسیم. یکی از راههای ساخت فعل ثلاثی مزید استفاده از بابهای عربی است. در عربی هشت باب پرتکرار وجود دارد که میتوانیم با استفاده از آنها افعالی با معنای متفاوت بسازیم.
هرگاه بخواهیم یک فعل لازم را متعدی کنیم، باید از دو باب افعال و تفعیل کمک بگیریم. برای نشان دادن معنی مشارکت به سراغ باب مفاعلة میرویم. باب تفعل، اثرپذیری از سایر افعال را نشان میدهد. برای طلب انجام گرفتن کاری از باب استفعال استفاده میکنیم. همچنین مطاوعه و اثرپذیری از مهمترین ویژگیهای دو باب انفعال و افتعال است.