آموزش رسم فلوچارت – راهنمای گام به گام با مثال

فلوچارت، نمایش تصویری است از «مراحل مختلف انجام کار»، «فرایند‌های تصمیم‌گیری» و «رابطه‌ بین این فرایند‌ها». دانستن اینکه چگونه فلوچارت رسم کنیم، فارق از رشته تحصیلی یا موقعیت شغلی، مهارت ارزشمندی است. بهترین روش برای رسم فلوچارت این است که از توصیف دقیق «روش انجام کار» شروع کنیم. باید اشکال و نماد‌های مرتبط را انتخاب کرده و آن‌ها را با کمک خط‌ها و فلش‌های مختلف به یکدیگر وصل کنیم. آموزش رسم فلوچارت با اینکه بسیار ساده‌ است اما فایده‌های بسیار زیادی‌ هم دارد. زیرا داشتن فلوچارت مرتب و واضح یکی از بهترین روش‌ها برای صرفه‌جویی در زمان و هزینه‌های آموزشی در سازمان‌های مختلف است.

در این مطلب از مجله فرادرس از مفاهیم پایه فلوچارت شروع کرده و قدم به قدم تمام مراحل آموزش رسم فلوچارت را همراه با مثال نمایش داده‌ایم. ابتدا نماد‌های فلوچارت را معرفی کردیم. سپس روش‌ رسم فلوچارت را بر روی کاغذ و بعد از آن با کمک نرم‌افزار مایکروسافت ورد آموزش دادیم. در نهایت هم انواع مهم فلوچارت را معرفی و چند مورد از کارکردهای فلوچارت را در حوزه‌های مختلف بیان کرده‌ایم.

فلوچارت چیست؟

فلوچارت به نمایش مصور فرایند، سیستم یا روند اجرای کار گفته می‌شود. در فلوچارت از ترکیب نماد‌ها، اشکال هندسی و خطوط جهت‌دار برای نمایش ترتیب مراحل انجام کار استفاده می‌کنیم. به فلوچارت به عنوان نقشه راهنمایی فکر کنید که مخاطب خود را از ابتدا تا به انتهای اجرای فرایند راهنمایی می‌کند. از این نقشه راهنما برای نمایش دادن جریان منطقی مراحل کار و ارائه نمای واضحی درباره ساختار کلی عملیات، استفاده می‌شود.

فلوچارت را نباید با «نمودار خط زمانی» (Timeline Chart) اشتباه گرفت. این دو، نمودار‌های بسیار متفاوتی هستند که به منظور انجام کار‌های مجزایی از یکدیگر ایجاد شده‌‌اند. این دو نمودار می‌توانند داده‌های یکدیگر را تکمیل کنند اما به‌هرحال نباید به‌جای یکدیگر استفاده شوند.

مانند «نمودار‌های حبابی» (Bubble Charts)، «نمودارهای پراکندگی» (Scatter Plots) و گراف‌ها، فلوچارت‌ها هم کاربردهای بسیار متنوعی در صنایع و رشته‌های مختلف دارند. این نوع از نمودار‌ها به شکل گسترده‌ای در «تحلیل فرایند» (Process Analysis)، مدیریت پروژه و طراحی سیستم‌ها به کار برده می‌شوند. فلوچارت چهارچوب مصوری از روند اجرای فرایند ایجاد می‌کند. این چهارچوب باعث درک بهتر مطلب توسط مخاطبان می‌شود.

آشنایی با نماد‌های فلوچارت

در این بخش از مطلب آموزش رسم فلوچارت، ۹ مورد از مهم‌ترین نماد‌ها و اشکال هندسی مورد استفاده برای طراحی فلوچارت‌ها را معرفی کرده‌ایم.

فرایند

نماد فرایند به شکل مستطیل است. نماد «فرایند» برای نمایش رفتار یا انجام عملیات خاصی به کار برده می‌شود.

نقاط شروع و پایان

این نماد به شکل بیضی بوده و با نام ترمینال شناخته می‌شود. از نماد ترمینال برای نشان دادن نقاط شروع و پایان فرایند مورد نظر استفاده می‌کنیم.

توجه: در بعضی از نمودار‌ها نماد ترمینال به شکل بیضی و در بعضی دیگر به شکل مستطیلی با گوشه‌های گرد شده، نمایش داده می‌شود.

متصل کننده صفحات

نماد کانکتور به شکل دایره است. این نماد به‌جای خطوط طولانی به کار برده می‌شود. بعضی وقت‌ها فلوچارت بزرگ بوده و به چند بخش مختلف تقسیم می‌شود. برای نمایش اتصال بین آن‌ها لازم است که از خطوط طولانی استفاده کنیم. در چنین وضعیت‌هایی از نماد دایره به‌جای آن خط استفاده می‌کنیم.

آماده سازی

نماد مربوط به این عملیات به شکل شش ضلعی رسم می‌شود. نماد شش ضلعی به معنای مرحله آماده‌سازی - داده‌ها - قبل از ورود به فرایند اصلی است.

شرط یا تصمیم گیری

برای نشان دادن مرحله «اعمال شرط در فرایند» از نماد لوزی شکل استفاده می‌کنیم. وجود این نماد به معنای آن است که در این نقطه برای انجام کار باید با توجه به شرایط، تصمیم گرفته شود.

خط مستقیم

از این خط برای اتصال برقرار کردن بین شکل‌های مختلف درون فلوچارت استفاده می‌شود. این خط جریان حرکت را از چپ به راست و بالا به پایین نمایش می‌دهد.

فِلِش

از این خط هم برای متصل کردن شکل‌های مختلف استفاده می‌شود. کاربرد این خط نمایش جهت روند اجرای فرایند است.

نقطه چین

از خط نقطه‌چین برای نمایش مراحلی استفاده می‌شود که به یکدیگر مرتبط هستند و می‌توانند به عنوان جایگزین یکدیگر مورد استفاده قرار بگیرند.

فلش دو طرفه

از فلش دو طرفه برای نمایش جریان متقابل یا دوطرفه بین دو شکل مختلف استفاده می‌شود.

فیلم های آموزش رسم فلوچارت در فرادرس

فلوچارت یکی از ابزارهای بسیار کاربردی در حوزه توسعه نرم‌افزار به شمار می‌رود. از این ابزار برای نمایش ساختار و جریان یک فرایند به صورت گرافیکی استفاده می‌شود. از دیگر کاربردهای فلوچارت‌ها می‌توان به مستندسازی فرایندها، ارائه اطلاعات به صورت بصری و گرافیکی، ایده‌پردازی و نمایش نقاط قوت و ضعف هر سیستم اشاره کرد. برای رسم فلوچارت ابزار‌های مختلفی به وجود آمده‌اند. اما همه آن‌ها تقریبا از اصول و استاندارد‌های یکسانی تبعیت می‌کنند. به همین دلیل معمولا سازمان‌های مختلف دارای نیرو‌هایی هستند که توانایی رسم فلوچارت دارند. این سازمان‌ها از فلوچارت برای رساندن منظور خود به مخاطبین یا مراجعینشان استفاده می‌کنند.

توانایی رسم فلوچارت یکی از امتیازات افراد در زمان انجام مصاحبه‌های شغلی است. از آن‌جا که این مهارت هم ساده است و هم پرکاربرد، بسیار بهتر می‌شود که آن را به زمره توانایی‌های خود اضافه کنیم. برای آموزش رسم فلوچارت، می‌توانیم منابع بسیار خوبی در فرادرس پیدا کنیم. فرادرس به عنوان بزرگترین دانشگاه آنلاین فارسی زبان، فیلم‌ها و مطالب آموزشی بسیار زیادی تولید و منتشر کرده است. یکی از این دسته فیلم‌ها مجموعه آموزشی رسم فلوچارت است. در پایین چند مورد از فیلم‌های موجود در این مجموعه آموزش را معرفی کرده‌ایم.

• فیلم آموزش طراحی انواع نمودار و دیاگرام با Microsoft Visio 2019 در فرادرس
• فیلم آموزش طراحی نقشه‌‌ های شماتیک الکترونیکی با RFFlow همراه با پروژه عملی در فرادرس
• فیلم آموزش رایگان رسم فلوچارت در ورد همراه با بررسی ابزارها و تغییر قالب ظاهری در فرادرس
• فیلم رایگان آموزش رسم فلوچارت در پاورپوینت به صورت گام به گام و عملی با فرادرس

آموزش رسم فلوچارت بر روی کاغذ

در این بخش از مطلب، از اشکال معرفی شده در بخش‌های قبلی استفاده کرده و فرایند رسم فلوچارت را بر روی کاغذ نمایش داده‌ایم. با ساده‌ترین شکل‌ها شروع کرده و قدم به قدم مثال خود را گسترش داده‌ایم. همین‌طور که در بالا اشاره کردیم نماد‌های مختلفی برای کمک به رسم فلوچارت وجود دارند. همه این نماد‌ها با استفاده از خطوط جهت دار به یکدیگر متصل می‌‌شوند. این خطوط جهت دار به شکل فلش بوده و برای نمایش جریان اجرای فرایند به کار برده می‌شوند.

استفاده از ترمینال

همین‌طور که اشاره کردیم، این نماد به شکل بیضی است و برای نشان دادن نقاط شروع و پایان فلوچارت به کار برده می‌شود. تمام نمودار‌های فلوچار از یک نماد بیضی شکل برای نشان دادن محل شروع عملیات و نماد بیضی یا ترمینال دیگری برای نشان دادن محل به پایان رسیدن عملیات استفاده می‌کنند. در تصویر زیر مثالی از نقاط شروع و پایان نمودار را رسم کرده‌ایم.

 افزودن داده

این نماد جعبه‌ای به شکل متوازی الاضلاع است. از این نماد برای نشان داده داده‌های ورودی و خروجی به فلوچارت استفاده می‌شود. یعنی اینکه این نماد اطلاعاتی را توصیف می‌کند که از سیستم یا الگوریتم مورد نظر خارج شده یا به آن وارد می‌شوند. برای مثال، اگر فرایند به شکلی باشد که کاربری در آن اطلاعاتی را وارد کند، سپس اطلاعات وارد شده به کاربر نمایش داده شوند، باید فلوچارتی مانند تصویر زیر داشته باشیم.

پردازش داده ها

این نماد به شکل مستطیل است. نماد مستطیلی پردازش داده در فلوچارت نشان دهنده عملیات پردازشی یا منطق درون الگوریتم برنامه است. این بخش، مهم‌ترین قسمت فلوچارت است. زیرا کدهای اصلی، درون جعبه مستطیلی نوشته شده‌اند. برای مثال، فرض کنیم که برنامه نویسی می‌خواهد مانند مثال قبلی عددی را دریافت کرده و سپس در خروجی نشان دهد. اما در این میان می‌خواهد که عدد خروجی به اندازه یک واحد بیشتر از عدد دریافت شده باشد. در نتیجه فلوچارت این مسئله به شکل زیر می‌شود.

اعمال شرط بر روی روند اجرای کار

همین طور که قبل‌تر هم گفتیم، برای اعمال شرط در فلوچارت باید از جعبه لوزی‌شکل استفاده کنیم. با کمک این نماد می‌توانیم عبارت‌های کنترلی خود را به روند اجرای کار اضافه کنیم. دستوراتی مانند IF یا شروطی مثل a > 0  و غیره درون این نماد نوشته می‌شوند. جعبه لوزی‌شکل دو خروجی مختلف دارد.

• خروجی برای نشان دادن کلمه «بله» (Yes): این خروجی زمانی فعال می‌شود که شرط یا دستور کنترلی درون جعبه برقرار باشد.
• خروجی برای نشان دادن کلمه «نه» (No): این خروجی زمانی فعال می‌شود که شرط یا دستور کنترلی درون جعبه برقرار نباشد.

هر تصمیمی که در فلوچارت گرفته می‌شود باید دارای گزینه‌های بله و خیر باشد. برای مثال، فرض کنیم که طبق برنامه کاربر عددی را وارد کرده است. برنامه نویس تصمیم گرفته که اگر عدد زوج بود آن را به علاوه ۱ کرده و اگر عدد فرد بود از آن ۱ واحد کم کند. اکنون فلوچارت به شکل زیر می‌شود.

ارجاع به ادامه فلوچارت در صفحه دیگر

نماد دایره نشان می‌دهد که فلوچارت هنوز ادامه دارد. از این دایره زمانی استفاده می‌شود که فضای کافی برای رسم ادامه فلوچارت وجود ندارد و هنوز مراحلی باقی مانده‌اند که باید رسم شوند. درون دایره یک عدد قرار می‌گیرد. همین عدد درون دایره دیگری هم نوشته می‌شود که به ادامه فلوچارت متصل است. وجود این عدد به مخاطبان فلوچارت برای درک این مسئله که نمودار ادامه دارد و ادامه نمودار از کجا شروع می‌شود، کمک می‌کند. در تصویر زیر مثالی از روش استفاده این نماد نشان داده شده است.

چند مثال حل شده برای رسم فلوچارت

در این بخش از مطلب، ۵ مثال ساده را نمایش داده‌ایم. برای هر مثال ابتدا سوال را مطرح کرده و سپس راه‌حل الگوریتمی آن سوال را نوشته‌ایم. در آخر هم فلوچارت حل شده بر اساس الگوریتم را نمایش داده‌ایم.

سوال اول: تشخیص عدد بزرگتر از بین دو عدد

در این مثال، خواسته شده فلوچارت برنامه‌ای را رسم کنیم که عدد بزرگتر را از بین دو عدد تشخیص می‌دهد. ابتدا راه حل این مسئله را به صورت الگوریتم زیر قدم به قدم می‌نویسیم.

1. شروع
2. در ورودی دو متغیر از کاربر دریافت می‌کنیم.
3. ابتدا شرط If a > b  را بررسی می‌کنیم. اگر شرط بر قرار بود به مرحله ۴ رفته و در غیر این صورت به مرحله ۵ می‌رویم.
4. چاپ کن که «a عدد بزرگتر است.». برو به مرحله ۶
5. چاپ کن «b عدد بزرگتر است.»
6. پایان

در تصویر زیر فلوچارت مربوط به این الگوریتم را نمایش داده‌ایم.

سوال دوم: تشخیص زوج یا فرد

در این مسئله باید فلوچارتی رسم کنیم که زوج بودن یا فرد بودن عدد ارسال شده به ورودی را تشخیص دهد. ابتدا راه حل این مسئله را به صورت الگوریتم زیر قدم به قدم می‌نویسیم.

1. شروع
2. متغیر a را از ورودی دریافت می‌کنیم.
3. اکنون باید شرط if a % 2 == 0  را بررسی کنیم. اگر شرط برقرار بود به مرحله ۵ می‌رویم در غیر این صورت به مرحله ۴ می‌رویم.
4. عدد مورد نظر فرد است پس کد print(“number is odd”) را اجرا کن. سپس برو به مرحله ۶.
5. کد Print(“number is even”)  را اجرا کن.
6. پایان

در تصویر زیر فلوچارت مربوط به این الگوریتم را نمایش داده‌ایم.

سوال سوم: چاپ تکراری مقدار خروجی

در این مسئله درخواست شده فلوچارتی رسم کنید که عدد ورودی را ۵ بار در خروجی چاپ کند. ابتدا راه حل این مسئله را به صورت الگوریتم زیر قدم به قدم می‌نویسیم.

1. شروع
2. در ورودی متغیر a  را دریافت کن.
3. با استفاده از کد c = 1  متغیر c  را با مقدار ۱ مقداردهی کن.
4. اکنون باید شرط c <= 5  را بررسی کنیم. اگر این شرط برقرار بود به مرحله ۵ برو، در غیر این صورت برو به مرحله ۷.
5. برای چاپ کردن عدد ورودی کد Print a  را اجرا کن.
6. کد c = c + 1  را اجرا کرده و سپس به مرحله ۴ برو.
7. پایان

در تصویر زیر فلوچارت مربوط به این الگوریتم را نمایش داده‌ایم.

سوال چهارم: چاپ اعداد یک تا ده

در این مسئله باید فلوچارتی رسم کنیم که اعداد ۱ تا ۱۰ را چاپ کند. ابتدا راه حل این مسئله را به صورت الگوریتم زیر قدم به قدم می‌نویسیم.

1. شروع
2. با استفاده از کد c = 1  متغیر c  را با مقدار ۱ مقداردهی کن.
3. ابتدا شرط c < 11  را بررسی کن. اگر شرط برقرار بود به مرحله ۴ برو در غیر این صورت برو به مرحله ۶
4. مقدار دورن متغیر c  را با کد Print c  در خروجی چاپ کن.
5. کد c = c + 1  را اجرا کرده و سپس به مرحله ۳ برو.
6. پایان

در تصویر زیر فلوچارت مربوط به این الگوریتم را نمایش داده‌ایم.

سوال پنجم: چاپ اولین مضارب عدد ۳

در این مسئله درخواست شده که ۵ مضرب اول عدد ۳ را چاپ کنیم. ابتدا راه حل این مسئله را به صورت الگوریتم زیر قدم به قدم می‌نویسیم.

1. شروع
2. با استفاده از کد c = 1  متغیر c  را با مقدار ۱ مقداردهی کن.
3. الان ابتدا شرط if c < 6  را بررسی کن. اگر این شرط برقرار بود به مرحله ۴ برو، در غیر این صورت برو به مرحله ۶.
4. با استفاده از کد Print 3 * c  مضرب عدد ۳ را محاسبه کن و در خروجی نمایش بده.
5. ابتدا کد c += 1  را اجرا کن و سپس به مرحله ۳ برو.
6. پایان

در تصویر زیر فلوچارت مربوط به این الگوریتم را نمایش داده‌ایم.

آموزش رسم فلوچارت در نرم‌ افزار مایکروسافت ورد

در این بخش از مطلب می‌خواهیم آموزش رسم فلوچارت را در نرم‌ افزار Microsoft Word نمایش دهیم. دو روش کلی برای ساخت فلوچارت در نرم‌افزار ورد وجود دارد.

1. استفاده از گرافیک‌های از پیش‌ساخته شده SmartArt
2. ایجاد کل ساختار فلوچارت از ابتدا و با استفاده از ابزارهای تخصصی این کار در ورد

نرم‌افزار ورد دارای امکانات متنوعی برای رسم فلوچارت و دیاگرام است. یادگیری رسم فلوچارت و دیاگرام در ورد، برای افراد علاقه‌مند به طراحی فرایندها، مدیریت پروژه، تحلیل داده‌ها یا ارائه اطلاعات گرافیکی، مناسب است. این ابزارها می‌توانند توسط دانشجویان، محققان و مدیران نیز مورد استفاده قرار گیرند. به غیر از مطالعه این مطلب، برای آموزش این تکنیک کاربردی می‌توانید فیلم رایگان آموزش رسم فلوچارت و دیاگرام در ورد در فرادرس را هم مشاهده کنید. لینک مربوط به این فیلم را در پایین نیز قرار داده‌ایم.

قبل از اینکه مشغول افزودن محتواها و اشکال مخصوص فلوچارت به صفحه شویم، باید فرایند مورد نظر خود را از ابتدا تا به انتها به صورت نوشته شده و منظم آماده کنیم. این کار به ساخت سریع‌تر فلوچارت کمک می‌کند. زیرا از قبل تعداد دقیق مراحل انجام کار و نقاط تصمیم‌گیری را مشخص کرده‌ایم.

نکته: از ایجاد مراحل کار و نماد‌های فلوچارت به صورت یک‌جا و هم‌زمان دوری کنید. این مسئله باعث سردرگمی بیشتر شما خواهد شد. همچنین مجبور می‌شوید برای برطرف کردن خطاها زمان بسیار زیادی را تلف کنید. نرم‌افزار مایکروسافت ورد برای طراحی و اجرای سریع کار‌ها طراحی نشده است.

در مثال زیر، فهرستی از کارهای فرایند ساده‌ای را نمایش داده‌ایم. این فهرست برای تایید برنامه گردهمایی اعضای شرکت، سازماندهی شده‌ است.

1. مدیر، فرم درخواست گردهمایی را ارائه می‌دهد. «مرحله شروع»
2. هماهنگ کننده عملیات این فرم را بازبینی می‌کند. «‌فرایند»
3. فرم در خواست گردهمایی تاییدات لازم را دریافت می‌کند. «فرایند»
4. هماهنگ کننده عملیات، دستور اجرای پروژه را دریافت می‌کند. «پایان»

از انجا که تمام مراحل فرایند بالا را به صورت دقیق شرح داده‌ایم. در نتیجه کار خود را به خوبی شروع کردیم. در ادامه برای آموزش رسم فلوچارت ابتدا از ابزار گرافیکی «SmartArt» استفاده می‌کنیم.

روش اول: آموزش رسم فلوچارت در ورد با SmartArt

«SmartArt Graphic» یکی از ماژول‌های ورد است. بسیار از طرح‌های پراستفاده در این ابزار به صورت از پیش‌ ساخته شده قرار گرفته‌اند. در این بخش از مطلب می‌بینیم که چگونه فلوچارت‌ها با کمک SmartArt Graphic به سادگی رسم می‌شوند. البته این ماژول کاربردهای بسیار گسترده‌ای دارد. برای آشنایی برای روش استفاده از ماژول SmartArt و کار با تصاویر و اشکال گرافیکی در Word می‌توانید مطلب مربط به این موضوع را در مجله فرادرس مطالعه کنید.

گام اول افزودن یکی از طرح های SmartArt

قبل از همه‌چیز باید چیدمان صفحه را تغییر دهیم. این کار به داشتن فضای بیشتر برای انجام کار از سمت چپ و راست صفحه کمک می‌کند. ابتدا به سربرگ «Layout» می‌رویم. سپس بر روی گزینه «Orientation» کلیک کرده و در آخر گزینه «Landscape» را انتخاب می‌کنیم.

بعد از آن، لیست فرایندی که نوشته بودیم را کپی کرده و به سربرگ « «Insert» » می‌رویم. در این سربرگ بر روی گزینه «SmartArt» کلیک می‌کنیم. از منوی آبشاری باز شده بر روی «Process» کلیک می‌کنیم. در این بخش باید نمودار مورد نظر خود را انتخاب کنیم. در مثال این مطلب، از نمودار «Repeating Bending Process» برای نمایش فرایند استفاده کرده‌ایم. در تصویر زیر این نمودار با کادر نارنجی مشخص شده است.

گام دوم جای گذاری کردن لیست فرایند کپی شده در پنجره Text Pane

بعد از اینکه بر روی «Process Chart» کلیک کردیم، این نمودار بر روی صفحه سند ورد نمایش داده خواهد شد. در این حالت باید لیست فرایندی را که در مرحله قبل کپی کرده بودیم را بر روی پنجره «Text Pane» جای‌گذاری کنیم. اگر پنجره «Text Pane» دیده نمی‌شود، باید دوباره به صفحه «SmartArt» مراجعه کنیم. بعد به تب «SmartArt Design» در بخش بالایی صفحه رفته و بر روی «Text Pane» کلیک می‌کنیم. این گزینه در منها الیه سمت چپ نوار ابزار قرار گرفته است.

گام سوم شکل دادن به فلوچارت

با استفاده از تب «SmartArt Design» می‌توانیم کارهایی مانند موارد زیر را انجام دهیم.

• تعویض رنگ اشکال هندسی به کار برده شده در فلوچارت
• به‌روزرسانی ساختار نماد‌های فلوچارت
• اضافه کردن اشکال بیشتر با هدف تکمیل گرافیک فلوچارت

اگر تب «SmartArt Design» در نوار ابزار دیده نمی‌شد، فقط کافی است بر روی فلوچارت رسم شده، دابل کلیک کنیم.

فرایند ساختن فلوچارت با استفاده از «SmartArt» به همین سادگی است. در بخش بعد روش ساخت فلوچارت را از ابتدا و به صورت دستی در ورد نمایش داده‌ایم.

روش دوم: آموزش رسم فلوچارت در ورد با نماد‌ها پایه

در این روش، می‌خواهیم که فلوچارت خود را از ابتدا و به صورت دستی ایجاد کنیم. تمام نماد‌ها و رابطه‌های بین آن‌ها را باید خودمان انتخاب کرده و در صفحه کار قرار دهیم.

کل عملیات این روش را می‌توان در ۴ مرحله کلی خلاصه کرد.

1. به ازای هر مرحله در فرایند باید اشکال مربوط به آن را قرار دهیم.
2. اشکال قرار داده شده در صفحه باید به شکل مناسبی سفارشی شوند.
3. درون هر کدام از نمادهای فلوچارت متن مناسبی را بنویسیم.
4. با استفاده از فلش‌ها باید تمام مراحل فرایند را به یکدیگر متصل کنیم.

در ادامه تمام مراحل بالا را یک به یک به صورت منظم توضیح داده‌ایم.

گام اول اضافه کردن اشکال مورد استفاده برای فلوچارت

برای انجام این مرحله، باید به سربرگ «Insert» رفته و سپس مسیر > Shapes > Flowchart > را دنبال کنیم. در این بخش از پنجره باز شده اشکال مورد نظر را انتخاب می‌کنیم. سپس در هر جایی از سند که بخواهیم قراربگیرند فقط باید کلیک کنیم.

گام دوم سفارشی سازی اشکال اضافه شده به صفحه

معمولا، ویرایش رنگ و اندازه اشکال در انتهای کار انجام می‌شود. اما از آن‌جا که اضافه کردن هر شکلی به ورد نیازمند چندین بار کلیک کردن است، بهترین کار این است که ابتدا شکل اضافه شده را با ظاهر مورد نظر ایجاد کنیم. بعد از آن از روی شکل خود کپی تهیه‌ می‌کنیم. اکنون کافی است که فقط از گزینه پِیست - به تعداد مورد نیاز - برای جای‌گذاری شکل کپی شده در صفحه استفاده کنیم.

به منظور انجام این کار ابتدا باید به سربرگ «Shape Format» برویم. نوار ابزاری که باز شده است، تمام تغییرات قابل اعمال بر روی اشکال فلوچارت را نشان می‌دهد. وقتی که با استفاده از این ابزارها به شکل ایده‌آل خود رسیدیم، فقط کافی‌ست که یک بار این شکل را کپی کرده و هرچندبار که نیاز داریم بر روی صفحه پِیست کنیم.

گام سوم نوشتن متن درون نمادهای فلوچارت

اکنون نوبت نوشتن متن در داخل نماد‌های فلوچارت است. بنابراین قبل از همه باید آن‌ها را کمی بزرگ‌تر کنیم. ابتدا یکی از اشکال را انتخاب می‌کنیم. سپس دکمه «Shift» را نگه‌می‌داریم. اکنون می‌توانیم اشکال دیگر را هم انتخاب کنیم. برای بزرگ‌تر شدن شکل‌ها کافی است که در گوشه یکی از آن‌ها کلیک کنیم. اکنون باید بدون رها کردن کلیک، گوشه انتخاب شده را بکشیم. با این کار تمام شکل‌ها به صورت متناسب باهم بزرگ می‌شوند. سپس بر روی شکل مورد نظر کلیک کرده و شروع به نوشتن متن خود می‌کنیم. این متن نباید حجم بیش از ظرفیت شکل‌ داشته باشد.

گام چهارم متصل کردن مراحل فلوچارت با استفاده از خطوط جهت دار

بعد از ساختن شکل‌ها و نوشتن متن باید اشکال مرتبط به هم را به یکدیگر وصل کنیم. این کار باعث نشان‌داده شدن ترتیب اجرای فرایند‌ها می‌‌شود. بسیار مهم است که توالی اجرای اتفاقات به شکل صحیح، رسم شوند. به سربرگ «Insert» رفته و سپس مسیر > Shapes > Lines > را دنبال می‌کنیم. در پنجره باز شده بر روی خط جهت‌دار یا همان فِلِش کلیک می‌کنیم.

نکته: با استفاده از سربرگ «Shape Format» حتی می‌‌توانیم شکل و رنگ فلش را هم سفارشی کنیم. اما قبل از اعمال هر تغییری باید مطمئن شد که فلش مورد نظر انتخاب شده است. بعد از آن‌ هم کافی‌ست که فقط فلش ساخته شده خود را کپی کرده و به تعداد مورد نیاز پِیست کنیم.

به همین صورت که مشاهده کردید، فرایند ساخت فلوچارت در مایکروسافت ورد ساده است. فلوچارت به مخاطبین خود کمک می‌کند که مراحل مختلف اجرای عملیات مشخصی را بسیار ساده‌تر درک کنند.

چگونه با کمک فرادرس رسم نمودارهای مختلف را یاد بگیریم؟

فلوچارت یکی از انواع نمودارهایی است که برای توضیح مطلب به کار برده می‌‌شوند. همین‌طور که دانستیم با کمک فلوچارت می‌توان روال انجام یک فرایند را به طور کامل و تصویری از ابتدا تا به انتها نمایش داد. اما داده‌های متنوع دیگری هم وجود دارند که برای رسم‌ آن‌ها نیازمند نمودارهای مخصوص به آن‌ها هستیم. فرادرس به عنوان مرجع آموزش‌های آنلاین به زبان فارسی، تلاش کرده تا تقریبا تمام حوزه‌های علمی را پوشش دهد. رسم نمودارها نیز یکی از این حوزه‌های تخصصی و پرکاربرد است. به همین‌ دلیل فیلم‌های بسیار با کیفیتی در این حوزه تهیه و منتشر شده‌‌اند. در پایین چند مورد از این فیلم‌ها را معرفی کرده‌ایم.

• فیلم آموزش رسم نمودارهای پیشرفته در اکسل با فرادرس
• فیلم آموزش رسم نمودارهای حرفه ای با نرم افزار Grapher در فرادرس
• فیلم آموزش تصویرسازی داده های آماری و رسم نمودار در پایتون با کتابخانه Seaborn در فرادرس
• فیلم آموزش اف ایکس گراف مربوط به رسم نمودارهای ریاضی با FX Graph در فرادرس
• فیلم آموزش نرم افزار Circos برای رسم نمودارهای حرفه ای در فرادرس

با کلیک بر روی تصویر زیر به صفحه اصلی این مجموعه آموزشی رفته فیلم‌های بیشتری را تماشا کنید.

در ادامه مطلب، به بررسی انواع مختلف فلوچارت و کاربرد‌های آن‌ها پرداخته‌ایم.

انواع مختلف فلوچارت

فلوچارت‌ها انواع مختلفی دارند که هر کدام با هدفی منحصر به فرد و برای نمایش نوع خاصی از اطلاعات استفاده می‌شوند. انواع مختلف فلوچارت ساختارهای مخصوص به خود را هم دارند. در این بخش از مطلب چهار مورد مهم و اصلی از انواع فلوچارت را بررسی کرده‌ایم.

در فهرست زیر به شکل خلاصه و مفید فلوچارت‌های مختلف را توضیح داده‌ایم.

• « فلوچارت فرایند» (Process Flowchart): این فلوچارت‌ها مخصوص نمایش روند اجرای کار هستند. فلوچارت فرایند، ترتیب مراحل اجرای عملیات خاصی را از ابتدا تا به انتها به تصویر می‌کشد.
• «نمودار مسیر شنا» (Swimlane Flowchart): این نمودار روش اجرای فرایند‌ها را در بین بخش‌ها یا نقش‌های مختلف نمایش می‌دهد. نمودارهای مسیر شنا روش تعامل بخش‌های مختلف فرایند با یکدیگر و مسئول اجرای هر بخش از فرایند را نشان می‌دهند.
• «فلوچارت داده» (Data Flowchart): این نمودار، روند حرکت یا نقل و انتقالات داده‌ها را در سیستم‌ها یا سازمان‌های مختلف نشان می‌دهد.
• «نمودارهای مصور جریان کار» (Workflow Diagrams): از این نمودارها برای نمایش ترتیب وظایف و فعالیت‌هایی استفاده می‌شود که برای به پایان رساندن فرایند تجاری یا صنعتی باید انجام شوند.

برای کمک به درک بهتر این مطلب در ادامه برای هر نوع فلوچارت مثالی را هم نمایش داده‌ایم.

فلوچارت فرایند

این فلوچارت نسبت به دیگران رایج‌ترین و پراستفاده‌ترین نمودار است. فوچارت فرایند که با نام «نمودار مصور جریان فرایند‌» (Process Flow Diagram) هم شناخته می‌شود، تمام مراحل انجام کار فرایند را به صورت گام به گام نشان می‌دهد. در نتیجه، درک روند اجرای کار بسیار ساده‌تر می‌شود. این نوع از نمودارها برای تحلیل و بهینه‌سازی کارهای پیچیده بسیار مناسب هستند. زیرا به کشف قسمت‌های مشکل کار و افزایش بهره‌وری روند اجرای کار کمک می‌کنند.

از فلوچارت فرایند در کارهایی مانند موارد زیر استفاده می‌شود.

• برای نمایش روند‌ تولید محصول
• الگوریتم‌های نرم‌افزاری
• دستور‌های پخت غذا
• و غیره

نمودار مسیر شنا

«فلوچارت مسیر شنا» (Swimlane Flowchart) از طریق اضافه کردن مسیر‌های شنا، فلوچارت فرایند را به سطح بالاتری ارتقا می‌دهد. این خطوط مراحل انجام فرایند را به بخش‌ها، اشخاص و مسئولیت‌های مختلف تقسیم می‌کنند. افزوده شدن این جزئیات به فلوچارت، نمایش تصویری شفاف‌تری از روش تقسیم وظایف بین اشخاص و بخش‌های مختلف را نشان می‌دهد.

نکته دیگر این است که نمودار مسیر شنا روش همکاری این افراد و بخش‌های مختلف برای به انجام رساندن کار را نیز نمایش می‌دهد. مزایای استفاده از نمودار مسیر شنا را در فهرست زیر ارائه کرده‌ایم.

• مزیت اول: مکان همکاری افراد با یکدیگر مشخص می‌شود.
• مزیت دوم: هم نشان داده می‌‌شود که در هر بخش چه کسی باید پاسخ‌گوی روش اجرای آن بخش باشد.
• مزیت سوم: در نمودار مسیر شنا معلوم می‌شود که با ارتقا دادن کدام قسمت‌ها کیفیت کار افزایش پیدا می‌کند.

نمودار مسیر شنا را در پروژه‌هایی مانند موارد زیر به کار می‌برند.

• برای نمایش جریان کار در بخش خدمات مشتریان
• مدیریت پروژه‌های مشترک بین تیم‌های مختلف
• فرایند‌های مربوط به خدمات IT
• و غیره

فلوچارت داده

فلوچارت داده بر روی حرکت داده‌ها درون سیستم‌های مختلف یا فرایند‌های طراحی شده تمرکز کرده‌ است. این فلوچارت‌ها روش پردازش، ذخیره‌سازی و نقل انتقال داده‌ها را نمایش می‌دهند. هدف اصلی از به‌کارگیری فلوچارت داده، درک بهتر جریان حرکت داده‌ها و بهینه‌سازی این حرکت تا حد ممکن است.

فلوچارت داده در کارهایی مانند موارد زیر استفاده می‌شود.

• طراحی و توسعه سیستم‌های نرم‌افزاری
• تجزیه و تحلیل سیستم‌ها
• مدیریت پایگاه داده
• سیستم‌های پردازش اطلاعات
• و غیره

نمودارهای مصور جریان کار

«نمودارهای مصور جریان کار» (Workflow Diagrams) با نام «فلوچارت‌های نصب و راه‌اندازی» (Deployment Flowcharts) نیز شناخته می‌شود. این نمودارها برای نمایش تعامل بین موجودیت‌های مختلف درون سیستم یا فرایند مشخص شده به کار برده می‌شوند. فلوچارت‌های نصب‌ و‌ راه‌اندازی، جریان اجرای متوالی وظایف، تصمیم‌گیری‌ها و اتفاقات را بین اشخاص، بخش‌های اداری یا سیستم‌های مختلف نشان می‌دهند.

«دیاگرام‌های جریان کار» به درک و افزایش کارآمدی روش انجام وظایف و تعامل اجزای مختلف سیستم‌ها کمک می‌کند. «نمودارهای مصور جریان کار» در کارهایی مانند موارد زیر استفاده می‌شود.

• برای بهینه‌سازی روند انجام کارهای تجاری
• سیستم‌های بررسی و تایید اسناد
• فرایند استخدام نیرو در واحد HR
• و غیره

مزایای رسم فلوچارت در حوزه‌های مختلف

فلوچارت‌ها کاربردهای بسیار گسترده‌ای دارند. صرف نظر از اینکه در چه حوزه‌ای کار می‌کنیم، می‌توانیم فلوچارت مورد استفاده در رشته خود را رسم کرده و از آن استفاده کنیم. در این بخش از مطلب، به کاربردهای مختلف فلوچارت در چند مورد از صنایع مشهور نگاهی خواهیم داشت. با توجه به این کاربردها می‌توانیم ایده‌ اولیه خوبی برای پیاده‌سازی فلوچارت در حوزه فعالیت خود پیدا کنیم.

در این بخش از مطلب رایج‌ترین کاربردهای فلوچارت را در حوزه‌های زیر توضیح داده‌ایم.

• عمومی
• کامپیوتر و برنامه نویسی
• تحصیل و آموزش
• فروش و بازاریابی
• تجارت
• تولید محصول
• مهندسی

در ادامه مطلب، برای تمام حوزه‌های بالا به ترتیب، مزایایی را نام برده‌ایم.

عمومی

فلوچارت‌ یکی از ابزارهای ضروری برای سازمان‌ها است. با کمک این ابزار سازمان‌ها می‌‌توانند، کیفیت ارتباطات بین بخش‌های مختلف را افزایش داده و وظایف تکراری را در قسمت‌های مختلف شناسایی کنند.

• فلوچارت فرایند‌های تصمیم‌گیری را به تصویر می‌کشد.
• فرایند‌های پیچیده را برای درک بهتر روش انجام کار، ساده‌تر می‌کند.
• «رویه‌های عملیاتی استاندارد» (Standard Operating Procedures | SOP) ایجاد می‌کند.
• کیفیت تعامل و ارتباطات بین بخشی را افزایش می‌دهد.

کامپیوتر و برنامه نویسی

در دنیای تکنولوژی، فلوچارت‌ها مانند طرح اولیه‌ای برای به تصویر کشیدن معماری‌ سیستم‌های پیچیده و جریان کار نرم‌افزارها به کار برده می‌شوند.

• معماری‌ اولیه سیستم را طراحی می‌کند.
• روش کار کدهای نوشته شده را نشان می‌دهد.
• روش اتصال و کار API-ها را مستند‌ می‌کند.
• نموداری را برای نمایش سیر حرکتی یا تعامل کاربر با برنامه ایجاد می‌کند.
• روش پردازش داده‌ها را برنامه ریزی می‌کند.

تحصیل و آموزش

فعلان حوزه آموزش می‌توانند از فلوچارت‌ها برای تجزیه مفاهیم پیچیده استفاده کنند. با کمک فلوچارت می‌توان مسیر آموزشی شفافی را برای رشته‌های مختلف تهیه کرده و نمایش داد.

• ساخت مرحله به مرحله راهنمای آموزشی
• نمایش دادن مفاهیم پیچیده آکادمیک
• ترسیم کردن سیر‌های ترقی و پیشرفت دانش‌آموزان، به شکل نقشه واضح
• طراحی فرایند‌های مربوط به فارق‌التحصیلی
• توضیح شفاف‌ روش‌های مختلف تحقیق و پژوهش

فروش و بازاریابی

فلوچارت‌ها به فروشندگان و تیم‌های بازاریابی برای بررسی دقیق‌تر تجربیات مشتری‌ها و بهینه‌سازی فرایند جذب مشتری کمک می‌کنند.

• نمایش مسیر انجام خرید توسط مشتری و مراحل فروش
• نمایش مراحل جذب مشتری
• طراحی مراحل بازاریابی ایمیلی
• طراحی راهنمای فروش با استفاده از کلید‌های تصمیم‌گیری دوگانه

سازمان‌‌های اداری

مدیران سازمان‌های اداری، از فلوچارت‌ها برای مستندسازی فرایند‌ها و شفاف‌سازی ساختارهای سازمانی استفاده می‌کنند.

• مستند‌سازی فرایند‌های پذیرش در سازمان
• ساخت نمودارهای سازمانی
• مشخص کردن فرایند‌های لازم برای استخدام و جذب نیرو
• نمایش چرخه‌های عمر مدیرت پروژه
• ساخت استراتژی‌‌های مدیریت ریسک

تولید محصول

تولید کنندگان از فلوچارت برای طراحی، بهینه‌سازی و مستندسازی مراحل پیچیده تولید محصول استفاده می‌کنند.

• طراحی روش کار خطوط تولید
• نمایش مراحل بررسی کیفیت محصول
• مستند‌سازی مراحل لازم برای رعایت استانداردهای ایمنی
• ردیابی فرایند تولید محصول از ایده‌ اولیه تا مرحله تولید
• طراحی زنجیره تامین

مهندسی

مهندسان از فلوچارت برای نمایش سیستم‌های فنی و مستند‌سازی استاندارد‌های امنیتی استفاده می‌کنند.

• ساخت راهنمای مخصوص عیب‌یابی مشکلات فنی
• نمایش سیستم‌های مکانیکی پیچیده
• مستند‌سازی رویه‌های ایمنی
• ساخت راهنما برای نشان دادن روش راه‌اندازی و نگهداری از سیستم
• طراحی روندکار مهندسی سیستم

جمع‌بندی

فلوچارت یکی از مرسوم‌ترین روش‌ها برای رسم روند انجام کارهای مختلف است. از این تکنیک در حوزه‌های بسیار متنوعی استفاده می‌شود. فلوچارت‌ها از نماد‌های استانداردی مانند، دایره، مستطیل، لوزی و غیره تشکیل شده‌اند که هر کدام کارکرد مخصوص به خود را دارند. برای رسم فلوچارت ابزارهای بسیار متنوعی ایجاد شده‌اند. در این مطلب ابتدا روش رسم آن بر روی کاغذ و به صورت دستی را آموزش داده‌ایم و سپس با استفاده از نرم‌افزار ورد به آموزش رسم فلوچارت پرداختیم.

رسم فلوچارت بطور خاص برای فعالین صنعتی کاربرد دارد. هرچند تقریبا در تمام حوزه‌ها می‌توان از این نمودار تصویری برای کمک به درک بهتر مطلب توسط مخاطبان استفاده کرد. یکی از فعال‌ترین حوزه‌ها برای کار با فلوچارت، صنعت توسعه نرم‌افزار است. تقریبا تمام دانشجویان مهندسی نرم‌افزار در دانشگاه با این ابزار آشنا شده‌اند. به همین دلیل در این مطلب از مجله فرادرس تلاش کردیم که روش آموزش رسم فلوچارت را به ساده‌ترین و بهترین شکل ممکن توضیح دهیم.