فرادرسچهارپاره چیست و چه قالب شعری دارد؟ – تعریف با مثال و تمرین
چهارپاره نوعی شعر است که بعد از انقلاب مشروطه رواج پیدا کرد و از چندین دوبیتی تشکیل شده که مصرع‌های زوج هر دو بیت قافیه مخصوص به خود را دارند. اما وزن عروضی کل دوبیتی‌ها با هم یکسان است و از نظر معنایی و محتوایی نیز، کل دوبیتی‌ها به هم مرتبط هستند. چهارپاره‌ها معمولاً مضامین اجتماعی و سیاسی دارند. در این مطلب از مجله فرادرس یاد می‌گیریم چهارپاره چیست و چه قالب شعری دارد. همچنین قافیه مصرع‌های چهارپاره و وزن عروضی آن را بررسی می‌کنیم. تفاوت چهارپاره و دوبیتی و نمونه‌های چهارپاره از شاعران فارسی را نیز معرفی می‌کنیم. در انتهای مطلب نیز پرسش‌هایی چهارگزینه‌ای قرار داده‌ایم که میزان یادگیری خود را بسنجید.
چهارپاره چیست؟
چهارپاره یکی از قالب‌های شعری ادبیات فارسی است که از چندیدن دوبیتی با قافیه‌های مختلف و پیوستگی معنایی تشکیل شده است. یعنی هر کدام از دوبیتی‌ها در چهارپاره، قافیه جداگانه‌ای دارند و مصرع‌های زوج آنها با هم هم‌قافیه است. ممکن است در چهارپاره، مصرع‌های دوم و سوم نیز با هم، هم‌قافیه باشند.
چهارپاره از قالب‌های شعری کهن فارسی محسوب می‌شود اما در واقع، پلی میان شعر سنتی و شعر نو است و شاعران معاصر کلاسیک‌پسند، بسیار از آن استفاده کرده و می‌کنند. اولین چهار پاره را جعفر خامنه‌ای تبریزی سرود و شاعران دیگری چون ملک‌الشعرای بهار، حبیب یغمایی، حمیدی و فریدون توللی، فروغ فرخزاد و... نیز پس از او، چهارپاره‌هایی سرودند.
پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری چهارپاره و دیگر قالب‌های شعری، فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هفتم فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.
قالب شعری چهارپاره چیست؟
قالب شعری چهارپاره مطابق با تصویر زیر است. چهارپاره متشکل از چندین دوبیتی است که مصرع‌های زوج هرکدام از دوبیتی‌ها، قافیه خاص خود را دارند. منظور از هم‌قافیه بودن مصرع‌ها این است که حرف یا حروف انتهایی آخرین کلمه در هر مصرع با حروف انتهایی مصرعی دیگر یکسان باشد.
دقت کنید که قالب چهارپاره به معنای شعر تشکیل شده از چهار پاره یعنی چهار مصرع نیست چون این قالب شعری، دوبیتی است. بلکه منظور از چهارپاره، این است که شعر سروده‌شده در این قالب، از پاره‌های (بخش‌های) چهار مصرعی تشکیل شده است.
نمونه شعر چهارپاره
تا اینجا یاد گرفتیم چهارپاره چیست و در این بخش، نمونه‌ای از چهارپاره را آورده‌ایم تا این نوع شعر و قالب شعری را بهتر درک کنید. قافیه‌های این چهارپاره را برجسته کردیم تا دقت کنید که قافیه هرکدام از دوبیتی‌های سازنده این چهارپاره با قافیه دوبیتی دیگر متفاوت است.
شبی را تا شبی با لشکری خرد
ز تنهاسر، ز سرها خود افکند
چو لشکر گرد بر گردش گرفتند
چو کشتی بادپا در رود افکند
چو بگذشت از پس آن جنگ دشوار
از آن دریای بی‌پایاب آسان
به فرزندان و یاران گفت چنگیز
که گر فرزند باید، باد این‌سان
بلی آنان که از این پیش بودند
چنین بستند راه ترک و تازی
از آن این داستان گفتم که امروز
بدانی قدر و بر هیچش نبازی
به پاس هر وجب خاکی از این مُلک
چه بسیار است آن سرها که رفته
ز مستی بر سر هر قطعه زین خاک
خدا داند چه افسرها که رفته
(مهدی حمیدی شیرازی)
کاربرد چهارپاره چیست؟
شاعران پس از مشروطه که هنوز به قالب‌های شعری کهن وفادار بودند اما قالبی آسان‌تر برای بیان مباحث اجتماعی و سیاسی خود می‌خواستند، از قالب چهارپاره استفاده می‌کردند. زیرا در چهارپاره، امکان آوردن قافیه‌ای جدید برای هر چهار مصرع وجود دارد و مانند قالب‌های غزل و قصیده، شاعر مجبور به سرودن کل مصرع‌های شعر با یک قافیه نیست. در واقع این امکان تنوع در قافیه، دست شاعران نوگرای پس از مشروطه را برای فاصله گرفتن از فرم‌های سنتی شعر، باز گذاشت. زیرا در این قالب شعری، شاعر مجبور نیست کل مصرع‌های شعر خود را با یک قافیه بسراید.
از طرف دیگر نیز، اینکه این قالب شعری جزو قالب‌های کهن شعر فارسی محسوب می‌شود، باعث شد تا شاعران معاصر کلاسیک‌گرا برای سرودن اشعار خود از این قالب شعری نیز استفاده کنند.
مضمون چهارپاره چیست؟
قالب شعری چهارپاره در ابتدای شکل گیری آن یعنی زمان مشروطه و پس از آن، برای بیان مضامین اجتماعی و سیاسی در نقدر به جامعه و حکومت استفاده می‌شد. رفته‌فته هرچه به دوران اخیر، نزدیک‌تر شدیم مضمون و محتوای این قالب شعری نیز تغییر کرد و امروزه بیشتر برای بیان مضامین عاطفی و عاشقانه استفاده می‌شود.
وزن عروضی چهارپاره
منظور از وزن عروضی یک شعر، این است که وضعیت تعداد و کیفیت هجاهای کلمه‌های تشکیل دهنده یک مصرع چگونه است. آنچه درباره وزن‌های عروضی چهارپاره اهمیت دارد، این است که همه مصرع‌های موجو در آن، باید در یک وزن عروضی سروده شوند. یعنی مانند قافیه، هم‌وزن بودن هر چهار مصرع با یکدیگر کافی نیست و کل مصرع‌هایِ کل دوبیتی‌های سازنده چهارپاره باید هم‌وزن باشند. برای مثال کل چهارپاره زیر در وزن عروضی «مفعولُ فاعلاتُ مفاعیلن» سروده شده است.
پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری وزن عروضی شعرهای فارسی، فیلم آموزش رایگان وزن شعر فارسی در علوم و فنون ادبی ۱ پایه دهم فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.
از لابه‌لای توده تاریکی
دستی دورن لانه من لغزید
وز لرزه‌ای که در دل من افتاد
بنیاد آشیانه من لرزید
غافل که در سپیده دم این دست
خورشید بود و گرمی آتش بود
با سرمه‌ای دو چشم مرا وا کرد
این دست را خیالِ نوازش بود
زان پس شبان تیره بی‌مهتاب
منقار غم به خاک نمالیدم
چون نور آرزو به دلم تابید
در آرزوی صبح ننالیدم
(نادر نادرپور)
در مطلب زیر از مجله فرادرس، منظور از وزن عروضی در اشعار فارسی و مراحل تشخیص وزن اشعار را با مثال توضیح داده‌ایم.
تا اینجا یاد گرفتیم چهارپاره چیست و کاربرد، مضمون و وزن عروضی آن را توضیح دادیم. در ادامه، تفاوت چهارپاره و دوبیتی را بررسی می‌کنیم.
یادگیری چهارپاره در فارسی هفتم
چهارپاره یکی از قالب‌های شعر فارسی است و شاعران فارسی از قالب‌های زیادی برای سرودن اشعار خود استفاده کرده‌اند. هر قالب شعری موضوع، وزن عروضی و زمان و سبک خاص خود را دارد. پس یادگیری قالب‌های شعری کمک زیادی به شناخت درست ادبیات و ویژگی‌های ادبی، فکری و زبانی اشعار می‌کند. به همین دلیل در این بخش، برخی از آموزش های فرادرس در این حوزه را آورده‌ایم که در شناخت و یادگیری قالب‌های شعری و دیگر مشخصات شعرهای فارسی، کمک‌کننده هستند.
- فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه یازدهم فرادرس
- فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هفتم فرادرس
- فیلم آموزش رایگان آرایه‌های ادبی فارسی در فرادرس
- فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هشتم فرادرس
- فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دوازدهم فرادرس
- فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دهم فرادرس
- فیلم آموزش رایگان وزن شعر فارسی در علوم و فنون ادبی ۱ پایه دهم فرادرس
همچنین برای یادگیری همه مباحث ادبیات فارسی متوسطه، می‌توانید از مجموعه آموزش کامل و کاربردی زیر استفاده کنید.
تفاوت دوبیتی و چهارپاره چیست؟
دوبیتی نیز یکی از قالب‌های شعر فارسی است که از چهار مصرع (دو بیت) تشکیل شده و مصرع‌های اول و دوم و چهارم آن با هم هم‌قافیه هستند. یعنی فقط مصرع سوم، قافیه ندارد. در جدول زیر، یک نمونه از دوبیتی و چهارپاره را آورده‌ایم تا بتوانید این دو قالب شعری را با هم مقایسه کنید. در ادامه، قالب شعری دوبیتی را با مثال معرفی می‌کنیم. سپس تفاوت چهارپاره و دوبیتی را با جدول توضیح می‌دهیم.
پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری قالب‌های شعری از فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هفتم فرادرس استفاده کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.
| مثال دوبیتی | مثال چهارپاره |
| سحر دل خود به خود فریاد می‌کرد از این فریاد، خاطر شاد می‌کرد سراپا شمع‌سان می‌سوخت فایز مگر عهد جوانی یاد می‌کرد (فایز دشتی) | هر هموطن سرودخوانی گویاست به یاد من زبانش افتد سخنم به هر زبانی آزادی و عشق و ترجمانشبا بربط خود به جنبش آرم هر شش جهت و چهارسو را وندر دل خلق زنده دارم اخلاق و عواطف نکو را (ملک الشعرای بهار) |
قالب شعری دوبیتی
درود بر شما؛
امیدوارم نظرم تند نباشد: بعضی مطالب در نوشته‌ای، چندبار می‌آیند و آنها را تکراری و طولانی می‌کنند. درست است که فارسی کم می‌خوانیم و دست‌کم برای یادگیری زبان‌وادبش باید بیشتر هم بخوانیم، اما مطالب کوتاه در سایت‌ها بهترند و مطالب بلند در کتاب‌ها.
درود و وقت به‌خیر؛
ممکن است که همه کاربران، کل یک مطلب را از ابتدا تا انتهای آن مطالعه نکنند و فقط بخش از آن را بخوانند بنابراین گاهی ناچار به تکرار برخی از موارد مهم در مطالب هستیم.
با تشکر از همراهی شما با مجله فرادرس و به اشتراک گذاشتن نظر خود با ما