فرادرسساخت مصدر در عربی – آموزش به زبان ساده + مثال و تمرین
ساخت مصدر در عربی به راحتی ساخت آن در زبان فارسی نیست. در زبان عربی با دو نوع مصدر قیاسی و غیرقیاسی مواجه هستیم که هر کدام از آنها توضیحات خاص خودش را دارد. اما ساخت مصدر در عربی از آن جهت مهم است که می‌تواند ما را در ساختن انواع فعل از ریشه‌های مختلف فعلی یاری کند. در این نوشته نحوه ساخت مصدرهای عربی را با هم مرور و نکات مربوط به آن را با مثال بررسی می‌کنیم. سپس از طریق تمرین‌های انتهای متن می‌توانیم میزان یادگیری‌مان را از این مبحث بسنجیم.
مصدر چیست ؟
در تعریف مصدر به زبان ساده می‌توانیم بگوییم «یک اسم عربی است که انجام دادن کاری را بدون محدودیت زمانی و به صورت کلی نشان می‌دهد.» به عنوان مثال کلمه «ترسیدن» کلمه‌ای است که عمل خوف و ترس را بدون محدود کردن آن به زمانی خاص یا تعلق به شخص یا اشخاص نشان می‌دهد.
پس می‌توانیم نتیجه بگیریم که وجود همه مصدرها برای ساخت فعل‌ها در زمان‌های مختلف مهم و ضروری است. علاوه بر آن، هر فعلی هویت اصلی خودش را از ریشه‌هایی می‌گیرد که از مصدر نشات گرفته است.
ساخت مصدر در زبان فارسی، راه و روش ساده و راحتی دارد. برای این کار می‌توانیم حرف «ن» را به انتهای ریشه فعل اضافه کنیم تا بفهمیم مصدر چیست. مثلا در فعل «ترسیدند» می‌توانیم با حذف پسوند‌های فعل‌ساز به کلمه «ترسید» برسیم. سپس با اضافه کردن «ن» از آن مصدر «ترسیدن» بسازیم.
انواع مصدر در عربی
همه فعل‌ها در زبان عربی مصدر منحصر به خودشان را دارند. یعنی هر مصدری می‌تواند وزن خاص خودش را داشته باشد و در این مورد از هیچ قاعده و قانونی تبعیت نکند. (توجه داشته باشید که این مورد شامل مصدر افعال ثلاثی مزید که همگی وزنهای مشخص دارند، نمی‌شوند.)
بدون در نظر گرفتن انواع مصدرها در عربی می‌توانیم آنها را در دو دسته کلی تقسیمبندی کنیم که عبارتند از:
- مصدرهای سماعی
- مصدرهای قیاسی
مصدر سماعی
مصدری که قاعده خاصی بر آن حکم‌فرما نباشد در دسته مصدرهای سماعی قرار می‌گیرد. به طور کلی، کلمه سماعی به اسمی اشاره دارد که در اثر شنیدن و استعمال به مرور زمان آموخته می‌شود.
نکته: در جایگاه کسی که قرار است زبان عربی را بیاموزیم، باید به خاطر داشته باشیم که برای شناخت مصدرهای سماعي، فقط و فقط باید به فرهنگ لغت یا معجم‌های عربی رجوع کنیم.
مصدر قیاسی
در ساخت مصدرهای قیاسی باید قواعد را رعایت کنیم. این قواعد وزن‌هایی هستند که مصدرها بر همان وزن ساخته میشوند. اکثر وزنهای «رباعیه، خماسیه و سداسیه» این‌گونه هستند. در کنار اینها باید از مصدر افعال ثلاثی مزید نام ببریم. به عنوان مثال وقتی فعلی را ببینیم که بر وزن «أفعل» ساخته شده می‌توانیم مصدر آن را بر وزن «إفعال» بسازیم.
انواع مصدر سماعی
براساس قواعد زبان عربی درباره مصدرهای سماعی، این مصدرها تابع هیچ‌گونه قاعده قانونی نیستند و شناخت آنها از طریق کاربردشان توسط عربی زبان‌ها میسر می‌شود. برای آنهایی که زبان مادری‌شان عربی نیست، شناخت مصدرهای سماعی به وسیله فرهنگ لغات عربی یا معجم‌های عربی میسر می‌شود. با این حال برخی از زبان‌شناس‌ها با بررسی این مصدرها به برخی قواعدی رسیدند که درباره برخی مصدرهای سماعی صدق می‌کند. این قواعد، وزن‌هایی هستند که می‌توان با بردن فعل به آن اوزان برخی از مصدرهای سماعی را ساخت یا شناسایی کرد. در ادامه تعدادی از این وزن‌ها را می‌خوانید.
مصدر بر وزن فِعالة
هرگاه یک فعل ثلاثی متعدی بر حرفه یا شغلی دلالت داشته باشد، می‌توان مصدر آن را بر وزن فِعالة ساخت. مانند مثال زیر:
تَجَرَ --> تِجارة
خاطِ --> خیاطة
صحف --> صِحافة
مصدر بر وزن فَعَلان
هرگاه فعل ثلاثی را دیدیم که عین‌الفعلش (یعنی حرف دوم ریشه فعل آن) مفتوح باشد (یعنی علامت فتحه داشته باشد) و همچنین معنی آن بر حرکت یا ارتعاش یا موج برداشتن دلالت داشته باشد، می‌توانیم مصدر سماعی آن را بر وزن فَعَلان بسازیم. مانند مثال زیر:
جال --> جولان
غلَیَ --> غلیان
طافَ --> طوفان
مصدر بر وزن فُعال
هرگاه یک فعل لازم با عین‌الفعل مفتوح دیدیم که معنی آن بر بیماری و مرض دلالت داشت، می‌توانیم مصدرش را بر وزن فُعال بسازیم. مانند مثال زیر:
سعَلَ --> سُعال (سرفه کردن)
رعَف --> رُعاف (خونریزی کردن)
مصدر بر وزن فُعال یا فعیل
اگر فعل لازم مفتوح العینی را دیدیم که معنی‌اش بر سر و صدا دلالت داشت، می‌توانیم مصدر آن را بر وزن فُعال یا فعیل بسازیم. مانند مثال زیر:
صرخ --> صُراخ / صریخ
تَعَبَ --> تُعاب / تعیب
همچنین اگر معنی فعل بر رفتن و حرکت دلالت داشت، مصدرش را می‌توان بر وزن فَعیل ساخت. مانند مثال زیر:
رَحَل --> رحیل
ذَمَّلَ --> ذمیل
مصدر بر وزن فِعال
اگر فعل ثلاثی مجرد مزید لازم، عین‌الفعلش از حروف عله باشد، مصدرش بر وزن فِعال نوشته می‌شود. مانند مثال زیر:
صام --> صیام
نام --> نیام
همچنین در صورتی که فعل ثلاثی لازم با عین الفعل مفتوح معنی‌اش بر امتناع و جلوگیری از انجام کاری دلالت داشت، می‌توانیم مصدرش را بر وزن فِعال بسازیم. مانند مثال زیر:
جَمَحَ --> جِماح (مهار کردن)
نَفَر --> نِفار (فرار کردن)
مصدر بر وزن فُعلة
هرگاه فعل لازمی دیدیم که عین الفعلش مکسور باشد (یعنی کسره داشته باشد) و معنی‌اش بر رنگ دلالت داشت، می‌توانیم مصدرش را بر وزن فُعلة بسازیم. مانند مثال زیر:
حَمِرَ --> حمرة
زَرِقَ --> زُرقة
مصدر بر وزن فَعَلَ
وقتی فعل لازم و مکسور العین ما بر رنگ دلالت نداشته و معنی ثابت دیگری داشته باشد، می‌توانیم مصدرش را بر وزن فَعَل بسازیم. مانند مثال زیر:
تَعِبَ --> تعباً
مَرِضَ --> مرضاً
مصدر بر وزن فُعول
وقتی فعل ثلاثی لازم مفتوح العینی بر مرض، حرکت، امتناع، صوت یا حرفه و شغل دلالت نداشته باشد، مصدرش بر وزن فُعول مورد استفاده قرار می‌گیرد. مانند مثال زیر:
خَضَعَ --> خُضوع
رَکَعَ --> رکوع
مصدر بر وزن فُعولة
در صورتی که فعل ثلاثی لازم مکسور العین بر یک صفت ثابت دلالت کند، می‌توان مصدرش را بر وزن فُعولة ساخت. مانند مثال زیر:
یَبِسَ --> یبوست
همچنین، اگر فعل ثلاثی لازم که عین الفعلش مضموم است (یعنی حرکت ضمه داشته باشد) و صفتش بر وزن «فَعْل» باشد، مصدرش بر همین وزن ساخته می‌شود. مانند مثال زیر:
سَهل --> سهولة
صعب --> صُعوبة
مصدر بر وزن فَعالة
اگر یک فعل ثلاثی مجرد که عین‌الفعلش مضموم است و صفت مشبهه‌اش بر وزن فعیل ساخته شود، می‌توانیم مصدرش را بر وزن فعالة بسازیم. مانند مثال زیر:
ملُحَ --> ملاحة
ظَرُفَ --> ظرافة
شَجُعَ --> شجاعة
مصدر بر وزن فَعْل
این مصدر برای فعل‌هایی به کار می‌رود که ثلاثی مجرد، متعدی و مکسور العین یا مفتوح العین هستند. مانند مثال زیر:
حَمِد --> حمداً
فَتَحَ --> فتحاً
أخَذ --> أخذاً
انواع مصدر قیاسی
مصدرهای قیاسی برخلاف مصدرهای سماعی، وزن مشخصی دارند و معنی و نوع آن بر وزن تاثیر نمی‌گذارد. در اصل این وزن است که معنی فعل را تعیین می‌کند.
با اینکه این مصدرها را با استفاده از وزنهای مشخص می‌سازیم اما نمی‌توانیم آنها را در دسته کلمات مشتق قرار بدهیم. به بیانی دیگر، مصدر باب های عربی در لفظ مشتق و در معنا جامد به حساب می‌آیند. پر کاربردترین مصدرهای عربی که برای ما هم شناخته شده هستند، مصدر باب‌های ثلاثی مزید است. در جدول زیر صیغه یک این باب‌ها به همراه وزن مصدری آنها آمده است.
| جدول وزن مصدر باب‌های عربی | |
| ماضی | مصدر |
| أفعل | إفعال |
| فَعَّلَ | تفعیل |
| فاعلَ | مفاعلة |
| إنفعل | إنفعال |
| إفتعل | إفتعال |
| تفَعَّلَ | تفَعُّل |
| تفاعلَ | تفاعل |
| إستفعلَ | إستفعال |
ساخت مصدر صناعی در عربی
گاهی اوقات در زبان عربی، مصدرهایی پیدا میشوند که نه قاعده‌مندی مصدرهای قیاسی را دارند و نه بی‌قاعدگی مصدرهای ثلاثی مجرد. آنها صرفا بر اساس فرمولی خاص و برای رسیدن معنایی خاص‌تر مورد استفاده قرار می‌گیرند.
مصدرهای صناعی از این دست کلمات هستند. برای ساخت آنها باید یک «ي» مشدد و تاء تانیث یا تای مربوطه «ة» را به انتهای کلمه‌ای که می‌خواهیم از آن مصدر بسازیم، اضافه کنیم. با این فرمول از هر کلمه‌ای می‌توان مصدر صناعی ساخت و کاری کرد تا کلمه دارای یک معنای کلی، ورای معنی فعلی شود. در کادر رنگی زیر فرمول ساخت مصدر صناعی نمایش داده شده‌است.
کلمه + ي +ة،ة = مصدر صناعی
در کادر زیر مثال برخی از کلمات با مصدر صناعی آنها آمده است.
معذور --> معذوریة (معذور بودن)
أهّم --> أهَّمیة (اولویت داشتن)
عالم --> عالمیة (عالم بودن)
تحت --> تحتیة (زیربنایی بودن)
ساخت مصدر میمی در عربی
تعریف مصدر میمی تفاوت چندانی با تعریف مصدر در حالت کلی ندارد. اساسا به اسمی که بر وقوع کاری بدون اشاره به زمان وقوع آن دلالت داشته باشد مصدر میمی می‌گویند. مهم‌ترین شاخصه این مصدر، همان‌طور که از اسمش پیداست، «میم» ابتدای آن است.
اگر کلمه یا اسم ما از ریشه فعل ثلاثی مجرد ساخته شده باشد، می‌توانیم مصدر میمی آن را بر وزن «مفعل» بسازیم. برای درک بهتر به مثال‌های زیر توجه کنید.
نظر --> منظر
ضرب --> مضرب
ذهب --> مذهب
مَرَّ --> ممرَّ
قالَ --> مقال
نکته: مصدر میمی گاهی‌اوقات بر وزن «مفعِل» و «مفعلة» نیز ساخته می‌شود. مانند مثال‌های زیر:
سیر --> مسیر
زید --> مزید
رحمة --> مرحمة
این توضیحات مربوط به مصدرهای ثلاثی مجرد است. اگر کلمه ساخته شده ریشه ثلاثی مزید داشته باشد، برای ساخت مصدر میمی باید از فعل مضارع مجهول عربی آن وزن استفاده کنیم. سپس به جای «ي» نشانه مضارع آن حرف «م» می‌گذاریم و مابقی فعل را همان‌طور که هست می‌نویسیم. در کادر رنگی زیر نحوه ساخت مصدر میمی از افعال ثلاثی مزید نشان داده شده‌است.
یُفعَلُ --> مُفعلُ
یُخرج --> مُخرج
يُجتَمع --> مُجتمع
ساخت مصدر مرة در عربی
موقعیتی را در نظر بگیرید که قرار است در آن از حالت کلی وقوع فعل به نیت نشان دادن تعداد مرتبه انجام شدن کار استفاده کنیم. یعنی بخواهیم با استفاده از مصدر نشان دهیم که کار چند مرتبه انجام شده‌است.
در زبان عربی، برای رسیدن به چنین هدفی، می‌توانیم از مصدر مرة در وزن «فعلة» استفاده کنیم. به این ترتیب که فعل‌های ثلاثی مجرد را به این وزن می‌بریم تا نشان دهیم آن کار را به چه تعداد انجام داده‌ایم.
نکته: از آنجا که این مصدر به «ة» ختم می‌شود برای نشان دادن حالت جمع آن از «ات» جمع مونث استفاده می‌کنیم. مانند مثال زیر:
ضربتُ ضرباتٍ.
حالا موقعیتی را فرض کنید که نیاز باشد از مصدرهای ثلاثی مزید، مصدر مرة بسازیم. برای رسیدن به این هدف یک «ة» به انتهای مصدر باب‌های ثلاثی مزید اضافه و مصدر مرة موردنظرمان را می‌سازیم. برای درک بهتر به مثال زیر توجه کنید.
أدَّبتُه تأدیبةً.
یک بار تنبهش کردم.
سوالات متداول درباره ساخت مصدر در عربی
در این قسمت به برخی از سوالات پر تکرار در زمینه ساخت مصدر در عربی به طور خلاصه پاسخ می‌دهیم.
مصدر در عربی چیست؟
مصدر در عربی اسمی است که وقوع یک کار در حالت کلی آن را نشان می‌دهد بدون آنکه به زمان خاصی اشاره داشته باشد.
در زبان عربی چند نوع مصدر وجود دارد؟
مصدرها در زبان عربی به دوسته سماعی و قیاسی تقسیمبندی میشوند. برخی از مصدرهایی که ساخت آنها، وزن مشخصی ندارد، مصدرهای سماعی شناخته میشوند. تنها راه شناختن آنها، رجوع به فرهنگ لغات عربی است. مصدرهایی مثل مصدرهای ابواب ثلاثی مزید که وزن مشخصی دارند در دسته مصدرهای قیاسی قرار می‌گیرند.
تمرین مبحث ساخت مصدر در عربی
برای ارزیابی عملکرد خود در رابطه با «ساخت مصدر در عربی»، می‌توانید از تمرین‌هایی که در ادامه در اختیار شما قرار گرفته است استفاده کنید. این تمرین شامل ۱۰ است و پس از پاسخ دادن به تمامی پرسش‌ها می‌توانید پاسخ صحیح را در بخش «جواب» پیدا کرده و با مصدری که خودتان ساخته‌اید مقایسه کنید.
- از کلمات داده شده بر اساس کلمه داخل پرانتز مصدر مورد نظر را بسازید.
سوال۱: إضمّحَّلَ (باب)
جواب: إضمحلال
سوال۲: عاش (مصدر میمی)
جواب: معیشة
سوال۳: هندس (باب)
جواب: هندسة
سوال۴: عطَّلَ (مرة)
جواب: تعطیلة
سوال۵: إنطلقَ (میمی)
جواب: مُنطلق
سوال۶: معذور (صناعی)
جواب: معذوریة
سوال۷: جنس (صناعی)
جواب: جنسیة
سوال۸: تکَّبَرَ (باب)
جواب: تکَّبُر
سوال۹: انسان (صناعی)
جواب: انسانیة
سوال۱۰: أدخل (میمی)
جواب: مدخل
جمع‌بندی
در این نوشته یاد گرفتیم که مصدر اسمی است که وقوع فعل را در حالت کلی بدون در نظر گرفتن زمان وقوع آن نشان می‌دهد. در زبان عربی مصدرها به دو دسته سماعی و قیاسی تقسیمبندی می‌شود. مصدرهای سماعی، به آن دسته از مصدرهایی گفته می‌شود که ساخت آنها تابع قاعده خاصی نیست و شناخت آنها نیازمند مراجعه به فرهنگ لغات زبان عربی است.
از آنجا که بهترین راه یاد گرفتن گوش کردن به نحوه به کار بردن آنهاست، نام سماعی برای آنها انتخاب شده‌است. در مقابل مصدرهای سماعی، مصدرهای قیاسی هستند که وزن مشخصی دارند و برای ساخت مصدر باید ریشه فعل را به وزن مصدر موردنظر ببریم. مصدر باب‌های ثلاثی مزید از جمله مصدرهای قیاسی هستند که با آنها آشنایی داریم.
علاوه بر این دو دسته، مصدرهای دیگری در زبان عربی وجود دارد که برای رساندن معناهای متفاوتی مورد استفاده قرار می‌گیرند. به عنوان مثال برای نشان دادن تعداد دفعات وقوع فعل می‌توانیم از مصدر مرة استفاده کنیم. همچنین اگر بخواهیم از هر کلمه‌ای مصدر بسازیم می‌توانیم از فرمول ساخت مصدرهای صناعی استفاده کنیم. به این ترتیب یک «ي» و «ة» به انتهای آنها اضافه کرده و مصدر موردنظرمان را می‌سازیم.
