تفاوت رباعی و دوبیتی چیست؟ – توضیح به زبان ساده

تفاوت رباعی و دوبیتی این است که قالب رباعی با یک هجای بلند آغاز می‌شود و درون‌مایه فلسفی دارد اما دوبیتی با هجای کوتاه شروع می‌شود و از درون‌مایه غنایی برخوردار است. تعداد هجاهای آن‌ها نیز متفاوت است. در این مطلب از مجله فرادرس، ضمن معرفی قالب‌های رباعی و دوبیتی، شباهت‌ها و تفاوت‌های رباعی و دوبیتی را بررسی می‌کنیم. همچنین روش تشخیص آن‌ها را از یکدیگر توضیح می‌دهیم. درنهایت نمونه‌سؤال‌هایی در پایان این مطلب ارائه کرده‌ایم که موجب درک و یادگیری بهتر این مبحث می‌شود.

تفاوت رباعی و دوبیتی چیست؟

رباعی و دوبیتی از قالب‌های پرکاربرد شعر فارسی هستند که علی‌رغم شباهت‌های قابل توجه، تفاوت‌های مهمی هم با یکدیگر دارند. در ادامه، تفاوت‌های اصلی این قالب‌ها را مشخص کرده‌ایم.

• رباعی با وزن «مفعولُ مفاعیلُ مفاعیلُ فَعَل» سروده می‌شود اما وزن عروضی دوبیتی‌ها «مَفاعیلُن مَفاعیلُن فَعولُن» است.
• در هر مصراع از رباعی، ۱۳ هجا وجود دارد اما هر کدام از مصراع‌های دوبیتی، دارای ۱۱ هجا هستند.
• هجای اول هر کدام از مصراع‌های رباعی بلند (ـ) است اما اولین هجای هر کدام از مصراع‌های دوبیتی کوتاه (U) است.
• مضمون رایج در بین رباعی‌ها، موضوعات فلسفی است اما در بین دوبیتی‌ها، بیشتر مضمون غنایی رواج دارد.

برای یادگیری قالب‌های شعر فارسی، مشاهده فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هفتم فرادرس را توصیه می‌کنیم. لینک این فیلم آموزشی را در ادامه مشاهده می‌کنید.

فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هفتم در فرادرس

کلیک کنید

البته مضامین دیگری هم بین رباعی‌ها و دوبیتی‌ها به چشم می‌خورد اما مضامین فلسفی معمولاً در بین رباعی‌ها کاربرد بیشتری دارد. در بین دوبیتی‌ها هم مضامین غنایی بیشتر به کار می‌رود.

هنگام بررسی تفاوت رباعی و دوبیتی، لازم است بیشتر به وزن عروضی و هجاهای آن‌ها دقت کنید، زیرا مرز دقیقی بین محتوای این قالب‌ها و درون‌مایه آن‌ها وجود ندارد.

برای اینکه تفاوت این قالب‌های شعری را بهتر درک کنید، در ادامه مثال‌هایی را ارائه کرده‌ایم. ابتدا به شعر زیر و مشخصه‌های آن توجه کنید.

ویژگی‌های اصلی این شعر را در ادامه نشان داده‌ایم.

• نوع هجاها: «گُف | تَم | کِ | بِ | رو | یَت | چِ | کُ | نَم | گفت | نَ | ظَر» که به صورت «- | - | U | U | - | - | U | U | - | - | U | U | -» نشان داده می‌شود.
• وزن عروضی: مفعولُ مفاعیلُ مفاعیلُ فَعَل
• نوع هجای اول: بلند (گُف)
• تعداد هجاها: ۱۳

تمامی مشخصه‌های بالا مربوط به قالب رباعی هستند. بنابراین، کمال خجندی شعر بالا را در قالب رباعی سروده است.

اکنون به مثال زیر و مشخصه‌های آن توجه کنید.

مشخصه‌های این قالب را در ادامه مشاهده می‌کنید.

• نوع هجاها: «مَ | حَب | بَت | آ | تَ | شی | در | جا | نَ | مَف | روخت» که به صورت «U | - | - | - | U | - | - | - | U | - | -» نشان داده می‌شود.
• وزن عروضی: مَفاعیلُن مَفاعیلُن فَعولن
• نوع هجای اول: کوتاه (مَ)
• تعداد هجاها: ۱۱
• مشخصه‌های بالا همگی مربوط به قالب دوبیتی هستند. بنابراین، شعر بالا در قالب دوبیتی سروده شده است.

اکنون اگر به جنبه معنایی آن‌ها دقت کنید، متوجه می‌شوید که هر دو رنگ‌و‌بوی عاشقانه دارند. البته این شباهت چندان اهمیتی ندارد، زیرا مشخصه‌های هجایی و عروضی آن‌ها به‌خوبی مشخص می‌کند که هر کدام از این شعر‌ها در کدام قالب سروده شده‌اند و چه تفاوت‌هایی میان آن‌ها وجود دارد.

روش تشخیص رباعی و دوبیتی

گفتیم که رباعی و دوبیتی هر دو شامل ۲ بیت و ۴ مصراع هستند. چینش قافیه آن‌ها نیز مشابه است. همین شباهت‌ها موجب می‌شود که تشخیص این قالب‌ها برایتان دشوار باشد.

با توجه به نکته‌هایی که در این بخش آموزش می‌دهیم، یاد می‌گیرید که این قالب‌ها را به‌سرعت و به‌راحتی از یکدیگر تشخیص بدهید.

• هجای اول شعر را بررس کنید. اگر هجای بلند باشد، آن شعر در قالب رباعی سروده شده است. اگر هجای کوتاه باشد، قالب شعر مورد نظر، دوبیتی است.
• روش دیگر این است که هجاهای یک مصراع از شعر را بشمرید. اگر ۱۳ هجا داشت، رباعی است اما اگر ۱۱ هجا داشت، دوبیتی به شمار می‌آید. در فیلم آموزش علوم و فنون ادبی ۲ فرادرس، تقطیع هجایی و شمردن هجاها به‌طور کامل تدریس شده‌ است.
• به محتوای شعر دقت کنید. اگر مضمون آن مربوط به موضوعات فلسفی باشد، به احتمال زیاد آن شعر در قالب رباعی سروده شده است. در صورت که مضمون شعر، هجران و بی‌وفایی معشوق و گله از یار و... باشد، احتمالاً قالب شعر مورد نظر، دوبیتی است.

قالب رباعی

«رباعی» یا «چهارگانی» یکی از قالب‌های شعر فارسی به شمار می‌آید که از ادبیات فارسی به ادبیات عرب راه پیدا کرده است. به قالب رباعی، «ترانه» و در برخی موارد، «دوبیتی» هم گفته می‌شود.

فیلم آموزش درس فارسی – پایه هشتم در فرادرس

کلیک کنید

در بخش‌های بعدی، ساختار و محتوای این قالب شعری را بررسی می‌کنیم.

ساختار رباعی

رباعی شامل چهار مصراع است که همگی بر وزن جمله «لا حَولَ وَ لا قُوّةَ إلّا بِاللّه» یا وزن عروضی «مفعولُ مفاعیلُ مفاعیلُ فَعَل» سروده می‌‌شوند. این وزن عروضی را به صورت «ـ ـ U | U ـ ـ U | U ـ ـ U | ـ U» نشان می‌دهیم. این قالب دارای ۱۳ هجا است و با هجای بلند (ـ) آغاز می‌شود.

مصراع‌های اول، دوم و چهارم رباعی همیشه هم‌قافیه هستند. در اغلب موارد، مصراع سوم با سایر مصراع‌ها هم‌قافیه نیست اما گاهی ممکن است این مصراع هم با سایر مصراع‌ها هم‌قافیه باشد.

در واقع، در رباعی‌های قدیمی‌تر، هر چهار مصراع هم‌قافیه هستند اما در رباعی‌های جدیدتر، عموماً مصراع سوم قافیه ندارد.

نمودار قافیه رباعی را در ادامه نشان داده‌ایم.

اوزان عروضی رباعی

در بخش قبل گفتیم که رباعی در وزن «مفعولُ مفاعیلُ مفاعیلُ فَعَل» سروده می‌شود. البته قالب رباعی، وزن‌های فرعی دیگری نیز دارد. برای شناسایی بهتر رباعی‌ها، لازم است تا حدودی با این وزن‌ها آشنا باشید.

در جدول زیر، همه وزن‌های رباعی را نشان داده‌ایم.

محتوای رباعی

در رباعی معمولاً سه مصراع اول در حکم مقدمه هستند و در واقع، مصراع چهارم است که مضمون اصلی را دربر دارد. رباعی‌ها از لحاظ مضمون به سه دسته زیر تقسیم می‌شوند:

• عاشقانه: در رباعیات قدیم، مانند سروده‌های رودکی، به این مضمون توجه شده است.
• فلسفی: در این نوع از رباعی‌ها به مضامین ژرف فلسفی پرداخته می‌شود، مانند رباعیات خیام.
• صوفیانه: ابوسعید ابوالخیر، عطار و مولوی از جمله صوفیانی هستند که از قالب رباعی برای بیان مضامین صوفیانه بهره برده‌‌اند.

با وجود این، مضامین فلسفی در رباعیات حضور پررنگ‌تری دارند. انواع مضامین شعرهای فارسی در فیلم آموزش علوم و فنون ادبی ۱ فرادرس به‌خوبی بررسی شده‌اند.

مثال قالب رباعی