فرادرسانواع قالب شعر – توضیح به زبان ساده
چه در ادبیات کهن و چه در دوره معاصر، برای سرودن شعرهای فارسی از قالب‌های متنوعی استفاده می‌شود. قالب‌ها همان ساختار و شکل ظاهری شعرها هستند که محل قرار گرفتن قافیه‌ها را نشان می‌دهند. از میان رایج‌ترین قالب‌های شعر فارسی می‌توان به قصیده، غزل، مثنوی، قطعه، نیمایی و... اشاره کرد. هر کدام از انواع قالب شعر، برای بیان موضوع‌های خاصی به کار میروند و شاعران با هدف‌های متفاوتی از آنها استفاده می‌کنند. در این مطلب از مجله فرادرس، انواع قالب شعر فارسی را با مثال بررسی کرده و ویژگی‌های اصلی آنها را توضیح می‌دهیم. در نهایت، آزمونی ارائه می‌کنیم که با کمک آن می‌توانید سطح یادگیری خود را در مورد قالب‌های شعری ارزیابی کنید.
انواع قالب شعر در فارسی
به شکل ظاهری هر شعر که نحوه قرار گرفتن کلمه‌های قافیه را مشخص می‌کند، «قالب» گفته می‌شود. در ادبیات فارسی، قالب‌های متنوعی وجود دارند که یا مربوط به شعر کهن هستند یا در دوره معاصر به وجود آمده‌اند. انواع قالب شعر در ادبیات فارسی در فهرست زیر آورده شده‌اند.
- قصیده
- غزل
- قطعه
- رباعی
- دوبیتی
- مثنوی
- مسمط
- ترجیع‌بند
- ترکیب‌بند
- مستزاد
- چهارپاره
- بحر طویل
- نیمایی
- سپید
- موج نو
برای آشنایی بیشتر با انواع قالب شعر فارسی توصیه می‌کنیم فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هفتم فرادرس را مشاهده کنید. لینک این فیلم آموزشی در ادامه قرار داده شده است.
در بخشهای بعدی این مطلب، ساختار هر کدام از این انواع قالب شعر را به‌طور جداگانه و با مثال توضیح می‌دهیم.
آشنایی با چند مفهوم مهم
پیش از اینکه انواع قالب شعر و ویژگی‌های آنها را معرفی کنیم، لازم است ابتدا به چند مفهوم مهم در مورد شعرها اشاره کنیم. تنها با دانستن این مفاهیم است که می‌توانیم انواع قالب‌های شعر فارسی و ساختار آنها را بشناسیم. در ادامه، هر کدام از این مفاهیم را توضیح می‌دهیم.
- بیت: بیت کوچک‌ترین واحد شعر است که از دو بخش تشکیل می‌شود.
- مصراع: به هر کدام از بخشهای یک بیت، مصراع گفته می‌شود. هر بیت، دو مصراع دارد.
- مطلع: بیت اول قصیده و غزل، مَطلَع نامیده می‌شود.
- مقطع: بیت آخر قصیده و غزل را مَقطَع می‌نامند.
- قافیه: به کلمه‌هایی که حرف یا حرف‌های پایانی آنها مشترک است و در انتهای مصراع‌های شعر قرار می‌گیرند، کلمه قافیه گفته می‌شود. از سوی دیگر، به حرف یا حروف مشترک آنها نیز قافیه می‌گویند.
- ردیف: کلمه‌هایی که عیناً در پایان مصراع‌ها و بعد از کلمه قافیه می‌آیند، ردیف نام دارند. وجود ردیف در شعر اجباری نیست.
- وزن: به آهنگ هر شعر که با چینش خاص کلمه‌های آن به وجود می‌آید، وزن گفته می‌شود.
در بخشهای بعدی، با توجه به همین مفاهیم، ساختار انواع قالب شعر را بررسی می‌کنیم. به این صورت که ابتدا قالب‌های شعری رایج در ادبیات کهن را معرفی کرده و سپس انواع قالب شعرهای نو را تحلیل می‌کنیم.
کاربرد وزن عروضی در قالب شعر
تا قبل از اینکه نیما یوشیج وزن و آهنگ شعرهای فارسی را دگرگون کند، شاعران فارسی‌زبان، به‌ویژه در ادبیات کهن، تلاش می‌کردند تا از وزن‌های خاصی در شعرهای خود استفاده کنند. این وزن‌ها همگی براساس چینش خاص هجاها شکل می‌گیرند و نوعی ریتم و آهنگ را در شعر به وجود می‌آورند. بسیاری از وزن‌های شعر فارسی از ادبیات عرب ریشه گرفته‌اند، اما برخی از آنها را شاعران ایرانی ابداع کرده‌اند.
برای شناخت شعرهای فارسی و ساختار آنها، علاوه‌بر اینکه باید قالب‌های شعری را به‌خوبی بشناسید، لازم است با اوزان عروضی و انواع آن نیز آشنا باشید.
به همین منظور توصیه می‌کنیم به فیلم‌های آموزشی زیر در فرادرس مراجعه کرده و از نکته‌های کاربردی آنها نهایت بهره را ببرید.
- فیلم آموزش رایگان وزن شعر فارسی فرادرس
- فیلم آموزش علوم و فنون ادبی ۱ فرادرس
- فیلم آموزش علوم و فنون ادبی ۳ فرادرس
چنانچه بخواهید اطلاعات خود را در زمینه ادبیات فارسی، به‌ویژه صنایع ادبی، گسترش بدهید، می‌توانید به مجموعه فیلم‌های آموزشی زیر در فرادرس مراجعه کنید.
انواع قالب شعر کهن
شعرهای کهن فارسی، شامل شعرهایی هستند که از قرن سوم هجری، یعنی از دوره آغاز شعر فارسی تا دوران انقلاب مشروطه سروده شده‌اند. شعرهای بزرگ‌ترین شاعران فارسی‌زبان، از جمله رودکی، فردوسی، سعدی، حافظ، مولوی و... در همین دسته قرار می‌گیرند.
وجود ارکان عروضی، تنوع قالب‌های شعری و توجه به قافیه، ویژگی‌های اصلی شعرهای این دوره هستند. در بخشهای بعد به رایج‌ترین قالب‌های شعر کهن، از جمله قصیده، غزل، قطعه، مثنوی و... اشاره می‌کنیم و هر کدام را با مثال توضیح می‌دهیم.
قالب قصیده
قصیده یکی از قدیمی‌ترین قالب شعر فارسی است که در قرن سوم هجری به وجود آمده و در قرن ششم به اوج شکوفایی خود رسیده است. در این قالب شعری، بیشتر به موضوعاتی مانند مدح پادشاه، تبریک جشن و عید، توصیف پیروزی در جنگ‌ها، حماسه، مرثیه، نکته‌های اخلاقی، اجتماعی، عرفانی و... توجه می‌شود.
قصیده معمولاً بین ۲۰ تا ۷۰ یا ۸۰ بیت دارد. البته گاهی قصیده‌هایی با ۱۵ یا ۱۶ بیت و همچنین با بیش از ۱۵۰ بیت هم سروده شده‌اند.
در قالب قصیده، مصراع اول و دوم بیت مطلع با مصراع‌های زوج همه بیت‌ها هم‌قافیه است. نمودار قافیه این قالب را در تصویر زیر مشاهده می‌کنید.
ویژگی های قالب قصیده
در ادامه، به برخی از ویژگی‌های اصلی قالب قصیده اشاره می‌کنیم.
- بیت‌های قالب قصیده انسجام و وابستگی معنایی دارند و میان آنها ارتباط معنایی دیده می‌شود.
- در قصیده، معمولاً مخاطب خاصی وجود دارد که شاعر، شعر خود را برای او می‌سراید.
- در قالب قصیده، یک موضوع کلی از ابتدا تا انتها بیان می‌شود.
اجزای قالب قصیده
هر قصیده از بخشهای مختلفی تشکیل می‌شود. در ادامه، عنوان هر کدام از بخشهای قصیده و نقش آنها توضیح داده شده است. توجه داشته باشید که همه قصیده‌ها لزوماً همگی این بخش‌ها را ندارند و ممکن است تنها دو یا سه مورد از آنها را داشته باشند.
- مطلع: اولین بیت قصیده که در آن هر دو مصراع هم‌قافیه هستند.
- تغزل یا تشبیب: مقدمه و بیت‌های ابتدای قصیده که معمولاً مضمون عاشقانه دارند.
- تخلص یا گزیر: یک یا دو بیت قصیده که شاعر با استفاده از آنها، از بخش تشبیب رها شده و بخش اصلی قصیده را آغاز می‌کند.
- تنه اصلی: بیت‌های اصلی قصیده که مقصود شاعر را نشان می‌دهند. این بخش از سایر بخش‌ها گسترده‌تر است.
- دعا یا شریطه: در این بخش، شاعر با بیان شرط‌هایی، برای ممدوح و مخاطب شعر خود دعا و آرزوی کامیابی و سعادت می‌کند.
- مقطع: آخرین بیت قصیده که تنها مصراع دوم آن قافیه دارد.
در فیلم آموزش درس فارسی پایه هشتم فرادرس نیز ساختار برخی از از انواع قالب شعر فارسی توضیح داده شده است.
مثال قالب قصیده
به‌طور مثال، فرخی سیستانی قصیده زیر را در مدح احمد بن حسن میمندی سروده است. بخش ابتدایی و انتهایی این قصیده را در ادامه می‌خوانید. کلمه‌های قافیه این قصیده با رنگ قرمز مشخص شده‌اند.
ز آفتاب جدا بود ماه چندین شب
همی دوید بگردون بر آفتاب طلب
خمیده گشته ز هجران و زرد گشته ز غم
نزار گشته ز عشق و گداخته ز تعب
چو آفتاب طلب نزد آفتاب رسید
نشاط کرد و طرب کرد و بود جای طرب
...
همیشه تا نبود خانه زحل میزان
چنان کجا نبود برج مشتری عقرب
جهان بکام تو باد و فلک مطیع تو باد
موافق از تو براحت عدو ز تو به کرب
خجسته بادت عید و چو عید باد مدام
همیشه روز و شب تو ز یکدگر اطیب
قالب غزل
غزل از قالب‌های رایج شعر فارسی است که هم در ادبیات کهن کاربرد فراوانی داشته و هم امروزه از سوی شاعران معاصر به کار می‌رود. غزل در قرن ششم هجری به وجود آمده و بیشتر موضوعات عاشقانه در آن به چشم می‌خورد. البته گاهی برای بیان پندهای اخلاقی و عرفانی یا نکته‌های اجتماعی هم از غزل استفاده می‌شود، اما به‌طور کلی، غزل‌ها بیشتر برای بیان موضوعات احساسی و عاطفی به کار میروند.
غزل‌ها معمولاً بین ۵ تا ۱۲ بیت دارند اما ممکن است گاهی با ۳ یا ۴ بیت، یا حتی با ۱۵ و ۱۶ بیت نیز سروده شوند.
در قالب غزل، مصراع‌های اول و دوم بیت مطلع با همه مصراع‌های زوج هم‌قافیه‌اند. از این جهت، می‌توان گفت که محل قرار گرفتن کلمه قافیه در قالب‌های قصیده و غزل یکسان است. در ادامه، نمودار قافیه در قالب غزل نشان داده شده است.
خیلی عالی ممنون