فرادرستفاوت مصدر و اسم مصدر در فارسی – به زبان ساده با مثال
در زبان فارسی علاوه بر مصدر که مفهوم اصلی فعل (بدون زمان و شخص و شمار) را منتقل می‌کند، اسم مصدر یا حاصل مصدر نیز داریم که همین کارایی را دارد و مانند مصدر، اسم است اما ساختارش با مصدر متفاوت است. تفاوت مصدر و اسم مصدر در این است که مصدر به طور معمول از «بن ماضی + ـَ ن» ساخته می‌شود اما اسم مصدر یا حاصل مصدر، ساختارهای متنوعی دارد که با فرمول ساخت مصدر فرق می‌کنند. برای مثال «افزودن» مصدر است اما «افزایش»، اسم مصدر است. در این مطلب از مجله فرادرس با مثال‌های مختلف و به زبان ساده و کاربردی، یاد می‌گیریم که مصدر و اسم مصدر چه هستند، چگونه ساخته می‌شوند و تفاوت مصدر و اسم مصدر در فارسی چیست.
تفاوت مصدر و اسم مصدر در فارسی
تفاوت اصلی مصدر و اسم مصدر در ساختار آنها است و از نظر کاربرد یا معنا، تفاوتی با هم ندارند. برای ساخت مصدر از «بن ماضی فعل + ـَ ن» استفاده می‌کنیم اما اسم مصدرها ساختارهای دیگری دارند. به عنوان مثال، از ترکیب «بن ماضی فعل + ار» می‌توانیم اسم مصدر «گفتار» را بسازیم. دیگر تفاوت این دو نوع اسم با هم، در امکان ساخت فعل از آنها است. زیرا از ساختار هر مصدری می‌توانیم به بن ماضی فعل برسیم و به‌راحتی فعل های مختلفی را با آن بن فعل، بسازیم اما از اسم مصدرها نمی‌توانیم به سادگی به بن افعال برسیم. پیش از آن که به سراغ مثال‌های مصدر و اسم مصدر برویم، پیشنهاد می‌کنیم که فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هفتم فرادرس را مشاهده کنید تا به زبانی ساده، مصدر و بسیاری دیگر از مباحث ادبیات فارسی را به خوبی یاد بگیرید.
مثال مصدر و اسم مصدر
در جدول زیر، برخی از پرکاربردترین اسم مصدرها را با مثال و از نظر ساختار و امکان ساخت فعل از آنها مقایسه کرده ایم. همانطور که می‌بینید از بعضی اسم مصدرها نیز می‌توانیم به بن ماضی یا مضارع فعل‌ها برسیم اما برای هر ساختار اسم مصدر باید جزء متفاوتی را از اول یا آخر بن ماضی یا مضارع حذف کنیم. درصورتی که با حذف «-َ ن» از پایان تمام مصدرها می‌توانیم به بن ماضی آنها برسیم.
| اسم مصدر | مصدر |
| کوش (بن مضارع) + ـِ ش = کوشش | کوشیدن |
| تدریس (مصدر عربی) | درس دادن |
| کُشت (بن ماضی) + ار = کشتار | کشتن |
| کار (اسم) + کرد (بن ماضی) = کارکرد | کار کردن |
در بخش‌های بعدی به‌طور کامل با مصدر و انواع اسم مصدر آشنا می‌شویم اما برای درک بهتر تفاوت مصدر و اسم مصدر در فارسی، ابتدا باید به طور دقیق بررسی کنیم که مصدر چیست و چگونه آن را می‌سازیم و سپس با اسم مصدر و تمام ساخت‌های آن نیز آشنا شویم. به این ترتیب به طور کامل به تفاوت این دو اسم با هم پی می‌بریم.
مصدر چیست و چگونه ساخته می‌شود؟
مصدرها که با اضافه کردن «-َ ن» به بن ماضی ساخته می‌شوند، دسته‌بندی‌های زیادی دارند. اما آنچه در اینجا لازم است بدانیم این است که مصدر اطلاعاتی درباره زمان و یا شخص و شمار فعل به ما نمی‌دهد اما مفهوم اصلی فعل را به ما منتقل می‌کند. با استفاده از یک مصدر می‌توانیم فعل آن مصدر را در زمان‌های مختلف صرف کنیم. مصدر به طور معمول مطابق فرمول زیر ساخته می‌شود:
بن ماضی + ـَ ن
مثال مصدر
در جدول زیر نمونه‌هایی را آورده ایم تا با ساختار مصدر، بیشتر آشنا شویم.
| مصدر | ساختار مصدر |
| بوییدن | بویید (بن ماضی) + ـَ ن |
| آموختن | آموخت (بن ماضی) + -َ ن |
| شنفتن | شنفت (بن ماضی) + -َ ن |
| بخشیدن | بخشید (بن ماضی) + -َ ن |
نکته: همانطور که در جدول بالا می‌بینیم، ممکن است متناسب با حرف آخرِ بن ماضی یک فعل، مصدر آن فعل به «تَن» یا «دَن» ختم شود.
اسم مصدر چیست و چگونه ساخته می‌شود؟
اسم مصدر همان کار مصدر را انجام می‌دهد. یعنی مفهوم اصلی یک فعل را بدون زمان و شخص و شمار به ما منتقل می‌کند اما از لحاظ ساختاری با مصدر متفاوت است. در ادامه، انواع اسم مصدر در زبان فارسی را با هم یاد می‌گیریم.
قبل از اینکه به سراغ جدول انواع اسم مصدر برویم، بهتر است مجموعه فیلم‌های آموزش ادبیات فارسی و نگارش دوره متوسطه فرادرس را به شما معرفی کنیم که با استفاده از آن، می‌توانید همه مباحث زبان فارسی را به زبانی ساده یاد بگیرید.
انواع اسم مصدر
در جدول زیر ساختارهای مختلفی را که در زبان فارسی برای اسم مصدر وجود دارد با ذکر چند مثال برای هرکدام از آنها، بررسی می‌کنیم:
| ساختارهای اسم مصدر | مثال |
| بن مضارع + ـِ ش | افزایش، کوشش، درخشش |
| بن مضارع + ـِ شت | خورشت، کنشت، برشت |
| بن ماضی + ار | گفتار، کشتار، دیدار |
| بن مضارع + ه | گریه، خنده، شکوه |
| صفت (گاهی اسم) + ی (گی) | رانندگی، دوری، مادری |
| بن مضارع برخی از فعل‌های مرکب + ان | آشتی‌کنان، حنابندان، شیرینی‌خوران |
| اسم یا صفت عربی + یت | انسانیت، فعالیت، حاکمیت |
| بن ماضی بدون شناسه (در معنای مصدری) | ساخت، پرداخت، برداشت |
| اسم (یا کلمه‌ای دیگر) + بن ماضی | عقب‌گرد، پیشرفت، چشم‌داشت |
| پیشوند + بن ماضی یا بن مضارع | درآمد، برآورد، بازخرید |
| یک بن ماضی+ واو عطف + بن ماضی دیگر | رفت‌وآمد، سوختوساز |
| بن مضارع بدون شناسه (در معنای مصدری) | پندار، پرهیز، گریز |
| یک بن مضارع + واو عطف + بن مضارع دیگر | سوزوگداز، پرس‌وجو، جنب‌و‌جوش |
| بن مضارع + ا + همان بن مضارع یا بن مضارع دیگر | کشاکش، تکاپو |
| بن ماضی یک فعل + واو عطف + بن مضارع همان فعل | دوخت‌ودوز، سوختوساز، گفت‌و‌گو |
| بن مضارع+ ان | زایمان، گذران، درخشان |
| تکرار ساخت امر یک فعل | بزن‌بزن، بکوب‌بکوب، بگیر‌بگیر |
| ترکیب ساخت امر دو فعل | بزن‌وبکوب، بگیروببند، بخوروبخواب |
| مصدرهای عربی پرکاربرد در زبان فارسی | تعلیم، تصفیه، بصیرت |
| اسم + واو عطف + بن ماضی یا مضارع هم‌معنی با آن اسم | مرگ‌ومیر، خوردوخوراک |
مصدر و اسم مصدر در فارسی هفتم
مصدر و اسم مصدر تنها یکی از انواع اسم در زبان فارسی هستند. ما در ادبیات فارسی دوره متوسطه با مباحث بسیار زیادی روبهرو هستیم که مصدر و اسم مصدر و به‌طور کلی، انواع اسم، یکی از این موارد است. مباحثی چون انواع فعل، انواع نقش های دستوری، آرایه‌های ادبی و بسیاری موارد دیگر که هرکدام دارای اهمیت بسیاری هستند که نمی‌توانیم از یادگیری هیچ‌یک از آنها صرف‌نظر کنیم. در اینجا آموزش‌هایی از فرادرس را آورده ایم که در یادگیری شما تأثیر زیادی خواهند داشت. برای استفاده از این دوره‌ها کافی است روی آنها کلیک کنید.
- فیلم آموزش رایگان فعل فارسی فرادرس
- فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هفتم فرادرس
- فیلم آموزش نگارش پایه هفتم فرادرس
- فیلم آموزش درس فارسی پایه هشتم فرادرس
همچنین، فرادرس آموزش‌های جامع‌تری را برای یادگیری هرچه بهتر شما تهیه کرده است که برخی از آنها را در سطرهای زیر برایتان آورده ایم. شما با استفاده از این آموزش‌ها می‌توانید درس‌های خود را به‌طور کامل و به زبان ساده و کاربردی یاد بگیرید.
- مجموعه فیلم های آموزش ادبیات فارسی و نگارش دوره متوسطه فرادرس
- مجموعه فیلم های آموزش دروس پایه هفتم فرادرس
بررسی دقیق مصدر و اسم مصدر از نظر ساختار و امکان ساخت فعل
اسم مصدر و مصدر در زبان فارسی از انواع اسم هستند و می‌توانند صفت و مضاف الیه و سایر وابسته‌های اسمی را بگیرند. همچنین، هردوی آنها را می‌توانیم در نقش‌های دستوری نهاد و مفعول و... به کار ببریم. کاربرد این دو اسم نیز با هم یکی است و هردوی آنها برای انتقال معنای اصلی یک فعل به کار می‌روند. مهم‌ترین تفاوت مصدر و اسم مصدر در فارسی این است که ساختارهایشان با هم فرق می‌کند و علاوه بر آن، برای ساخت افعال مختلف، از مصدر استفاده می‌کنیم نه اسم مصدر. برای یادگیری مبحث مصدر و دیگر مباحث ادبیات فارسی پایه هفتم، پیشنهاد می‌کنیم که از فیلم آموزشی فارسی هفتم فرادرس استفاده کنید.
در ادامه این دو مورد را با مثال‌های مختلف بررسی می‌کنیم.
تفاوت از نظر ساختار
طبق توضیحی که دادیم، برای تشخیص مصدر و اسم مصدر از یک‌دیگر باید ببینیم که ساختار کلمه ما مطابق ساختار مصدر (یعنی فرمول«بن ماضی + ـَ ن» ) است یا نه. اگر کلمه‌ای مطابق این فرمول ساخته نشده است اما مفهوم یک فعل را بدون زمان و شخص و شمار به ما منتقل می‌کند، ما با یک اسم مصدر مواجه هستیم نه مصدر. در جدول زیر، هر اسم مصدر نمونه را با مصدر آن مقایسه می کنیم:
| مثال ساختار اسم مصدر | همان مثال به شکل مصدر |
| درخش (بن مضارع) + -ِ ش= درخشش | درخشیدن |
| خور (بن مضارع) + -ِشت= خورشت | خوردن |
| دید (بن ماضی) + ار= دیدار | دیدن |
| گری (بن مضارع) + ه= گریه | گرییدن |
| دور (صفت) + ی= دوری | دور بودن |
| آشتی کن (بن مضارع فعل مرکب) + ان= آشتی‌کنان | آشتی کردن |
| انسان (اسم) + یت= انسانیت | انسان بودن |
| ساخت (بن ماضی) | ساختن |
| عقب (اسم) + گرد (بن ماضی)= عقب‌گرد | عقب‌گرد کردن |
| باز (پیشوند) + خرید (بن ماضی)= بازخرید | بازخرید کردن |
| رفت (بن ماضی) و آمد (بن ماضی)= رفت‌وآمد | رفتن و آمدن |
| پرهیز (بن مضارع) | پرهیزیدن |
| پرس (بن مضارع) و جو (بن مضارع)= پرس‌وجو | پرسیدن و جوییدن |
| تک (بن مضارع) + ا + پو (بن مضارع)= تکاپو | تکاپوییدن |
| دوخت (بن ماضی) و دوز (بن مضارع)= دوخت‌ودوز | دوختن و دوزیدن |
| گذر (بن مضارع) + ان= گذران | گذرا بودن |
| بزن‌بزن (تکرار فعل امر) | زدن |
| بخوروبخواب (ترکیب دو فعل امر) | خوردن و خوابیدن |
| تعلیم (مصدر عربی) | درس دادن |
| مرگ (اسم) و میر (بن مضارع هم معنای اسم)= مرگ‌ومیر | مردن |
تفاوت از نظر امکان ساخت فعل
دومین تفاوت مصدر و اسم مصدر در این است که ما برای ساخت افعال مختلف، از مصدر استفاده می‌کنیم. زیرا با حذف «-َ ن» از انتهای تمام مصدرها می‌توانیم بن ماضی فعل مورد نظر خودمان را پیدا کنیم و به راحتی ساخت‌های مختلف فعل را از آن بن فعل، بسازیم. به‌عنوان مثال برای ساخت فعل ماضی التزامی از مصدر «رفتن»، کافی است «-َ ن» را از آخر «رفتن» برداریم و «رفت» را در فرمول ساخت ماضی التزامی جایگذاری کنیم و به ساخت «رفته باشد» (و دیگر شخص و شمارهای آن) برسیم. اما در مورد اسم مصدرها این‌چنین نیست و نمی‌توانیم از آنها به راحتی برای ساخت افعال مختلف استفاده کنیم.
در جدول زیر این مورد را بیشتر بررسی می‌کنیم. برای رسیدن به بن فعل از تمام مصدرهای جدول زیر و تمام مصدرهای دیگر، باید یک کار مشابه انجام دهیم و آن، حذف «-َ ن» از انتهای آنها است. اما برای رسیدن به بن ماضی و مضارع هرکدام از اسم مصدرهای جدول زیر، باید شیوه ای متفاوت در پیش بگیریم. شیوه رسیدن به بن ماضی و مضارع هر اسم مصدر نمونه، در پرانتز آمده است.
| مصدر | اسم مصدر |
| حنا بستن | حنابندان (حذف «ان» از انتهای کلمه) |
| خوردن | خوردوخوراک (حذف «و» و اسم «خوراک») |
| دوختن / دوزیدن | دوخت‌ودوز (حذف «و» و بن ماضی «دوخت» یا بن مضارع «دوز») |
| فعالیت‌کردن | فعالیت (آوردن بن فعلی مانند «کرد» بعد از کلمه) |
در زبان فارسی، با انواع زیادی از افعال روبهرو می‌شویم که شناخت ساختار و مفهوم هر یک از آنها، نیازمند یادگیری دقیق و اصولی این مبحث است. برای اینکه بتوانید انواع فعل فارسی را خوب بشناسید، تماشای فیلم رایگان آموزش فعل فارسی فرادرس را به شما توصیه می‌کنیم. همچنین می‌توانید با کلیلک بر روی کادر زیر، مطلب فعل و انواع آن را در مجله فرادرس بخوانید.
آموزش های فارسی پایه هفتم فرادرس
به علت مرتبط بودن موضوعات مختلف ادبیات به یک‌دیگر باید نسبت به تمامی آنها، شناخت کافی داشته باشیم تا بتوانیم در یک مورد خاص، به تسلط دست پیدا کنیم. برای مثال، موضوع فعل و اسم و انواع فعل و انواع جمله و... آنچنان به هم مرتبط هستند که شناخت و یادگیری هیچ‌کدامشان به تنهایی کافی نیست. برای اینکه بتوانیم به چنین یادگیری کاملی برسیم، استفاده از آموزش‌های ساده و کاربردی فرادرس را به شما پیشنهاد می‌کنیم. در سطرهای زیر برخی از این آموزش‌ها و مجموعه آموزش‌ها را برایتان قرار داده ایم:
- فیلم آموزش رایگان فعل فارسی فرادرس
- فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هفتم فرادرس
- فیلم آموزش نگارش پایه هفتم فرادرس
- مجموعه فیلم‌های آموزش ادبیات فارسی و نگارش دوره متوسطه فرادرس
- مجموعه فیلم‌های آموزش دروس پایه هفتم فرادرس
تمرین تفاوت مصدر و اسم مصدر در زبان فارسی
حال که مصدر و اسم مصدر را شناختیم و با تفاوت‌های مصدر و اسم مصدر نیز آشنا شدیم، می‌توانید با استفاده از سؤالات چهارگزینه‌ای که برایتان طرح کرده ایم، میزان یادگیری خودتان از این مطلب را بررسی کنید. برای این‌کار کافی است بر روی گزینه صحیح موردنظر خود کلیک کنید و بعد گزینه «مشاهده جواب» را بزنید تا پاسخ درست را ببینید. هر پرسش یک امتیاز دارد که امیدواریم ده امتیاز کامل را به دست بیاورید.
۱. فرمول ساخت مصدر کدام گزینه است؟
بن مضارع + -َ تن
بن ماضی + -َ ن
بن مضارع + -َ ن
بن ماضی + دَن
۲. کدام گزینه درست نیست؟
مصدر فعل «رفته بودید»: «رفتن»
مصدر و اسم مصدر، هردو اسم هستند.
اسم‌های مصدر، معنای مصدری ندارند.
ساختار مصدر و اسم مصدر با هم متفاوت است.
۳. مطابق فرمول ساخت مصدر، مصدر کدام فعل زیر در مقابل آن، درست نوشته نشده است؟
گشته بودند : گشتیدن
قرار می‌دهیم : قرار دادن
داریم می‌نویسیم : نوشتن
باید بمانی : ماندن
۴. معنای مصدری کدام‌یک از اسم مصدرهای زیر درست نوشته نشده است؟
کشتار : کشتن
گذران: گذرا بودن
بزن بزن: بزن بزن کردن
رفت و آمد : رفتن و برگشتن
۵. اصلی‌ترین تفاوت مصدر و اسم مصدر در چیست؟
کاربرد آنها با هم متفاوت است.
تفاوت در ساختارشان
تفاوتی با یک‌دیگر ندارند.
از همه جهت با هم متفاوت هستند.
۶. کدام گزینه اسم مصدر نیست؟
لرزاندن
رفت و روب
بازخورد
برو و بیا
۷. کدام‌یک از گزینه‌های زیر، مصدر نیست؟
پوشاندن
گرفتن
تدریس
برگرداندن
۸. کدام گزینه درست است؟
مصدر و اسم مصدر فقط از جهت ساختار با هم تفاوت دارند.
مصدر و اسم مصدر، هردو اسم هستند.
مصدر و اسم مصدر نمی‌توانند نقش‌های دستوری اسم را بگیرند.
عبارت «بکش بکش» را نمی‌توانیم یک اسم مصدر بدانیم.
۹. کدام‌یک از گزینه‌های زیر، از فرمول های ساخت اسم مصدر نیست؟
بن مضارع + ان
بن مضارع + ار
بن ماضی + واو عطف + یک بن ماضی دیگر
تکرار یک فعل امر
۱۰. برای ساخت فعل‌های مختلف، می‌توانیم از چه چیزی استفاده کنیم؟
اسم مصدر
فعل ماضی التزامی
فعل مضارع اخباری
مصدر
جمع بندی
در این مطلب از مجله فرادرس، بررسی کردیم مصدر چیست و چگونه ساخته می‌شود، اسم مصدر چیست و چه ساختارهایی دارد و تفاوت مصدر و اسم مصدر در زبان فارسی چیست. این مطالب را با مثال‌های بسیاری بررسی کردیم تا به آسانی قابل یادگیری باشند. در انتها نیز پرسش‌های چهارگزینه‌ای را برای بررسی یادگیری شما قرار دادیم.
