تکنیک پوکایوکه (Poka-Yoke) چیست؟ — به زبان ساده

«مدیریت ناب» (Lean Management) اصول و تکنیک‌هایی را شامل می‌شود که برگرفته از روش‌های توسعه یافته تولید (Lean Manufacturing) هستند. بررسی روند تغییرات مدیریت در ژاپن در بعد از جنگ جهانی دوم، نشان می‌دهد که چگونه مدیریت ناب، قابلیت‌های تولید را فراتر از حد معمول نگه داشته و حتی می‌تواند در دنیای مدرن امروز برای شرکت‌های ارائه دهنده خدمات نیز به کار گرفته شود. یکی از روش‌هایی که در مدیریت ژاپنی برای کاهش و حتی به صفر رساندن خطاها، در مراحل و گام‌های تولید و ارائه خدمات مورد استفاده قرار می‌گیرد، تکنیک پوکایوکه (Poka-Yoke) است.

در این نوشتار به معرفی «تکنیک پوکایوکه» پرداخته و مزایای آن را شرح خواهیم داد. برای آشنایی بیشتر با مفاهیم کیفیت و اصول کنترل کیفیت آماری، خواندن نوشتار کنترل کیفیت آماری — مفاهیم و نمودارهای کنترل نیز توصیه می‌شود.

تکنیک پوکایوکه (Poka-Yoke)

یکی از مولفه‌های اصلی در مدیریت ناب (Lean Management)، استفاده از تکنیک پوکایوکه است. به کمک این تکنیک، تولید کنندگان کالا و ارائه دهندگان خدمات، محصولاتشان را به صورت استاندارد شده ارائه داده و قادر هستند با اطمینان به محصول خود با تولید کنندگان دیگر، به رقابت بپردازند و مطمئن باشند که سهم بیشتری از بازار را به دست خواهند آورد.

فیلم آموزش پوکایوکه Poka-Yoke – تکنیک خطاناپذیری فرایندها در فرادرس

کلیک کنید

ایده اصلی در تکنیک پوکایوکه کاهش و به صفر رساندن خطاها با شناسایی و نظارت مستمر بر عوامل موثر در بروز خطا است. به این ترتیب بهره‌وری و کارایی فرآیندهای تولید به حداکثر خود خواهند رسید.

تولد پوکایوکه

عبارت پوکایوکه که به لاتین به صورت (Poh-kah You-keh) خوانده می‌شود، در سال‌های ۱۹۶۰ توسط صنعت‌گر و مدیر بخش تولید شرکت تویوتا به نام «شینگئو شینگو» (Shigeo Shingo) به کار رفت. او مفهوم «کنترل کیفیت صفر» (Zero Quality Control) به معنی تولید با خطای صفر را معرفی و به کار بست.

در لحاظ معنی می‌توان عبارت ژاپنی پوکایوکه را به معنی «ضد خطا» (Mistake Proofing) در نظر گرفت.

پوکایوکه تضمین می‌کند که شرایط دقیقی وجود دارد که باید قبل از فرآیند تولید انجام شود تا جلوی هر گونه خطا را در اولین گام و قبل از رخ دادن آن بگیرد. زمانی که نمی‌توان از وقوع خطا جلوگیری کرد، پوکایوکه به دنبال روش‌های شناسایی خطا بوده و سعی در حذف تولیداتی دارد که در اثر خطا بوجود آمده‌اند تا از چرخه تولید کنار گذاشته شوند. در نتیجه تکنیک پوکایوکه، یک فرآیند پویا و همیشگی است که قبل از فرآیند تولید آغاز شده و تا آخرین گام آن نیز ادامه دارد.

به عنوان یک تعریف اولیه می‌توان پوکایوکه را مکانیسمی دانست که از بروز و توسعه خطاها در فرآیند تولید یا ارائه خدمات، جلوگیری می‌کند.

مثال‌هایی از کاربرد پوکایوکه

در زندگی روزمره، مثال‌های متعددی از به کارگیری پوکایوکه در ابزارها یا تولیدات وجود دارد که شاید بدون توجه به آن‌ها، به طور مستمر از این محصولات استفاده می‌کنیم. در ادامه به بعضی از این موضوعات اشاره خواهیم کرد.

از آنجایی که پیدایش پوکایوکه ابتدا در شرکت تویوتا شکل گرفت، مثال‌های ما هم در زمینه خودرو و اتومبیل خواهند بود.

یکی از مثال‌های مشهور در این زمینه مربوط به خودروهایی با «جعبه دنده دستی» (Manual Gearbox) است که در آن راننده باید قبل از روشن کردن خودرو، کلاچ را فشار دهد (یکی از گام‌های پوکایوکه). بررسی صحت انجام این کار توسط سیستم برق و سوئیچ مرکزی صورت گرفته و از حرکت ناگهانی خودرو هنگام استارت زدن جلوگیری می‌کند.

همین شیوه نیز برای خودروهای اتوماتیک وجود دارد. تا زمانی که دنده در حالت پارک یا «خلاص» (Neutral) نباشد، سیستم برق‌رسانی به موتور فعال نشده و خودرو روشن نمی‌شود.

همانطور که می‌بینید، به کار بردن این ممیزی‌ها قبل از فرآیند رانندگی، به راحتی می‌تواند جلوی خطای انسانی هنگام روشن کردن خودرو را بگیرد. راننده خودرو نیز با تکرار مراحل روشن کردن خودرو به صورت یاد شده، آموزش دیده و کم کم تغییر رفتار پیدا کرده و شیوه روشن کردن خودرو برایش به صورت عادت در خواهد آمد و همیشه قبل از روشن کردن آن، کلاچ را گرفته یا در خودرو اتوماتیک وضعیت N یا P را انتخاب می‌کند.

به عنوان یک مثال دیگر می‌توان به پریزهای محافظ کودک اشاره کرد. در این پریزها، روکشی روی ورودی دو شاخه وجود دارد که در صورت وارد کردن جسم نوک تیز به هر سوراخ‌های پریز، روکش‌ها مانع بخورد آن جسم با جریان برق خواهند شد و امکان برق‌گرفتکی وجود نخواهد داشت. فقط در صورتی این محافظ کنار می‌رود که دو شاخه به هر دو سوراخ پریز فشار وارد کند به این ترتیب روکش محافظ کنار رفته و دو شاخه به برق متصل خواهد شد.

با این ترفند ساده از برق‌گرفتگی کودکان هنگام بازی با اجسام نوک تیز جلوگیری می‌شود. همانطور که می‌بینید، جلوگیری از خطا در اولین گام مصرف، صورت گرفته است.

اهمیت بهره‌گیری از پوکایوکه

به کارگیری تکنیک پوکایوکه از آن جهت اهمیت دارد که به کارکنان روش انجام کار بدون خطا را یاد می‌دهد در نتیجه احتمال اینکه فرآیندهای تولید با خطا انجام شوند، تقریبا صفر خواهد شد.

اگر پوکایوکه را به کار بگیرید، قابلیت اطمینان در فرآیندها و محصولات تولیدی به شکل چشم‌گیری بهبود خواهند یافت و ضایعات به حداقل ممکن رسیده یا حتی حذف خواهند شد.

فیلم آموزش بهبود مستمر یا کایزن و پیاده سازی آن در سازمان ها در فرادرس

کلیک کنید

رویکردهای «بهبود مستمر» (Continuous Improvement) برمبنای تکنیک پوکایوکه به وقوع می‌پیوندند و تبدیل به یک فرهنگ سازمانی شده و بخشی از مخزن با ارزش مدیریت ناب خواهند شد.

استفاده از تکنیک پوکایوکه به همراه طراحی فرآیندها با شش سیگما (Six-Sigma) و روش DMAIC باعث بالا بردن بهروری در سازمان خواهد شد. ایده‌های موجود در پوکایوکه، می‌تواند خطاهای انسانی و ماشین را حذف کنند.

انعطاف‌پذیری روش پوکایوکه هزینه‌های برپاسازی آن را به حداقل ممکن می‌رساند. برای مثال در شرکت تویوتا (Toyota Industries Corporation)، هزینه به کارگیری پوکایوکه برای هر قطعه زیر ۱۵۰ دلار برآورد شده است که این امر صرفه‌جویی زیادی در مقابل تولید ضایعات برای شرکت به همراه دارد.

نکته: روش‌ DMAIC برگرفته از حروف اول فعالیت‌های Define ،Measure ،Analyze- ،Improve ،Control است که به معنی «تعریف، اندازه‌گیری، تجزیه و تحلیل، بهبود و کنترل» است.

به کارگیری پوکایوکه

در هر مرحله از فرآیند تولید اگر قابلیت رخداد خطا یا اشتباهی وجود دارد، می‌توان از تکنیک پوکایوکه استفاده کرد. از آنجایی که در مراحل تولید از تهیه مواد اولیه تا کنترل کیفی و انبارداری امکان رخداد اشکالات یا خطاها وجود دارد، می‌توان گفت که در همه جا می‌توان از این تکنیک استفاده کرد.

منابع ایجاد خطا در فرآیند تولید

منابع ایجاد خطا که توسط روش پوکایوکه قابل شناسایی و رفع هستند را در ادامه فهرست کرده‌ایم. در نتیجه می‌توان این مراکز را نقطه‌ای برای اجرای تکنیک پوکایوکه دانست.

• خطا در پردازش (Processing Error): ممکن است در طی فرآیند تولید یک یا بعضی از قسمت‌های عملیات و فرآیندها نادیده گرفته شده و اجرا نشوند.
• خطای برپاسازی (Setup Error): استفاده از ابزار نادرست یا تنظیم غلط ماشین‌های تولیدی، از دیگر عوامل تولید خطا هستند.
• خطای گم‌شدن قطعات (Missing Part): هنگام انجام عملیات مونتاژ، گم شدن یا به کار نبردن هر یک از قطعات، باعث بروز خطا در تولید خواهد شد.
• بکارگیری قطعه معیوب یا نامناسب (Improper Part/Item): یکی دیگر از منابع تولید خطا در محصول، استفاده از قطعات معیوب یا نامناسب به جای قطعه اصلی و به روز (Update) است.
• خطای عملیات (Operations Error): اجرای عملیات به شکل نادرست، به روز نبودن دستورالعمل‌ها و عدم تنظیم صحیح زمان‌بندی در اجرای کارها، باعث بوجود آمدن خطای عملیاتی می‌شود.
• خطای در اندازه‌گیری (Measurement Error): تنظیم پارامترهای نادرست ماشین‌ آلات تولید یا وجود خطا در ابزارات آزمایشگاهی و اندازه‌گیری، باعث بوجود آمدن خطا و ناهمسانی در قطعات تولیدی خواهد شد.

مراحل اجرای تکنیک پوکایوکه

از آنجایی که تکنیک پوکایوکه قابل فهم برای عموم بوده و نگرشی منطقی به عوامل ایجاد خطا دارد، اجرا و پیاده‌سازی آن به سادگی صورت گرفته و از طرفی همگام با نظر کارکنان خواهد بود. مراحل به کارگیری این تکنیک در ادامه به صورت فهرست‌وار دیده می‌شود.

1.  عملیات یا فرآیندها را شناسایی کنید.
2. علايم بوجود آمدن خطا یا مواقعی که یک فرآیند دچار خطا می‌شود را جستجو و مشخص کنید.
3. روش مناسب برای روبرو شدن با خطا در تکنیک پوکایوکه را انتخاب کنید. این روش‌ها ممکن است مانند روش «خاموش کردن» (Shutuout) باشد که جلو تولید محصولات معیوب را می‌گیرد یا مشابه روش «توجه کردن» (Attention) عمل کند که خطاهای تولید شده را برجسته می‌نماید.
4. به تکنیک‌های خاموش کردن یا توجه کردن به عنوان راه حل‌های موقت نگاه کنید ولی به دنبال راه‌کارهای عملی و جامع بگردید.
5. بررسی کنید که ابزارهای شناسایی خطا مناسب هستند و تعداد یا مقادیر قابل تحمل میزان خطا و توالی رخداد خطاهای تحت کنترل به صورت صحیحی تعیین شده‌اند.
6. روش خود را برای کاهش و صفر کردن خطاهای فرآیند تولید، آزمایش و مورد ارزیابی قرار دهید.
7. به کارکنان و کاربران روش‌های اندازه‌گیری و نحوه عملکرد روش خود را آموزش دهید.

خلاصه و جمع‌بندی

تکنیک پوکایوکه، جواهری بر تاج مدیریت ناب است. به کمک این تکنیک کیفیت محصول یا خدمات بدون استفاده از فرآیند تضمین کیفیت، به کمترین میزان خطا و بیشترین مقدار شاخص کیفی می‌رسد. به این ترتیب جلوی هر گونه اخلال یا خطا در گام‌های اولیه فرآیند تولید یا ارائه خدمات گرفته می‌شود.

تکنیک پوکایوکه را در بسیاری از صنایع می‌توان به کار بست و از مزایای آن بیشترین بهره را برد. پر اهمیت‌ترین جنبه‌های استفاده از تکینیک پوکایوکه در ادامه فهرست شده‌اند:

• تکنیک پوکایوکه، کمک می‌کند از همان گام‌های اولیه، عملیات تولید یا ارائه خدمات به بهترین نحو انجام شوند.
• بهره‌گیری از تکنیک پوکایوکه، احتمال رخداد هر گونه خطای ممکن را به صفر می‌رساند.
• هزینه به کارگیری تکنیک پوکایوکه نسبت به روش‌های مشابه بسیار مناسب‌تر و مقرون به صرفه‌تر است.