صرف فعل مضارع عربی – آموزش به زبان ساده + مثال و تمرین
اهمیت دانستن صرف فعل مضارع عربی در این است که کمک میکند سایر افعالی که بر پایه آن ساخته میشود، مثل فعل نهی و امر را به صورت صحیح و درست به کار ببریم. به علاوه، برای نشان دادن کاری که در زمان حال انجام شده یا قرار است در آیندهای نزدیک به وقوع بپیوندد، نیازمند فعل مضارع هستیم. این نوشته درباره صرف فعل مضارع عربی، نکات مربوط به صرف، ترجمه این فعل و استثناهای آن است. میتوانیم در پایان با استفاده از تمرینهای انتهایی متن میزان یادگیریمان درباره این مبحث را بسنجیم.
صرف فعل مضارع مُعرَب
وقتی هنگام صحبت کردن قرار است درباره کاری که همین الان در حال وقوع است باید به سراغ فعل مضارع برویم. علاوه بر آن، برای اشاره به کاری که در آینده احتمال دارد اتفاق بیافتد نیز میتوانیم از فعل مضارع استفاده کنیم.
در زبان عربی فعل مضارع از جمله کلماتی است که معرب محسوب میشوند. یعنی در حالت مرفوع، منصوب و مجزوم تغییراتی در انتهای فعل ایجاد میشود. فعل مضارع به طور کلی و در حالت عادی مرفوع است. زمانی که با حروف ناصبه همراه شود به حالت نصب در میآید و وقتی کلمات مجزومساز لم و لم بر سر آن بیاید، حرکات انتهایی فعل مجزوم میشود.
نکته: فعل مضارع در دو صیغه عربی الغائبات (جمع مونث غائب) و المخاطبات (جمع مونث مخاطب) مبنی بر فتحه است و حرکت انتهایی آن تغییر نمیکند.
صرف فعل مضارع مرفوع
کمی قبل گفتیم که فعل مضارع معرب و در حالت عادی خودش مرفوع است. برای ادامه بحث نیاز داریم درباره معنای معرب و اثر آن در جمله صحبت کنیم. به مثالهای زیر توجه کنید.
الدراجةُ مسرعة.
رکب عليٌ الدراجةَ.
با کمی دقت به کلمه «دراجة» متوجه میشویم که با تغییر جایگاهش در جمله، حرکت انتهایی آن نیز تغییر کردهاست. یعنی در جمله اول، در جایگاه مبتدا، اعراب رفع گرفته و مرفوع شده است. در جمله دوم نیز به عنوان مفعول فعل رکب، علامت نصب گرفته است.
نکته: در زبان عربی به کلماتی که با توجه به جایگاهشان در جمله اعرابشان تغییر میکند، معرب میگویند.
فعل مضارع معرب است و در حالت عادی مرفوع محسوب میشود. برای ساخت فعل مضارع، همانند فعل ماضی به ریشه یا مصدر فعل عربی نیاز داریم. در مرحله بعد باید این ریشه را به وزنهای مشخص صیغههای فعل مضارع وارد کنیم. تمامی افعال مضارع با وارد شدن «ی و ت» به ابتدای آنها تبدیل به فعل مضارع میشوند. همچنین حرکات انتهایی فعل و اضافه شدن «ان، ون، تْ، نَ» نوع صیغههای فعل را معلوم میکند. برای فهم بهتر به جدول زیر توجه کنید. در این جدول، انواع صیغههای فعلهای مضارع را نشان دادهایم.
جدول وزنهای صرف فعل مضارع | |
صیغه | وزن |
۱- الغائب | یفعلُ |
۲- الغائبان | یفعلان |
۳- الغائبون | یفعلون |
۴- الغائبة | تفعلُ |
۵- الغائبتان | تفعلان |
۶- الغائبات | یفعلنَ |
۷- المخاطب | تفعلُ |
۸- المخاطبان | تفعلان |
۹- المخاطبون | تفعلون |
۱۰- المخاطبة | تفعلین |
۱۱- المخاطبتان | تفعلان |
۱۲- المخاطبات | تفعلنَ |
۱۳- متکلم الوحده | أفعلُ |
۱۴- متکلم مع الغیر | نفعلُ |
همانطور که این جدول نشان میدهد فعل مضارع در حالت عادی مرفوع است و علامت رفع در انتهای آن دیده میشود. در صیغههای ۲-۳-۵-۸-۹-۱۰-۱۱ به جای علامت رفع از حرف «ن» که به آن «نون عوض رفع» گفته میشود، استفاده شده است. حالا به جدول صرف فعل کتب در زمان مضارع توجه کنید.
جدول ۱۴ صیغه مضارع فعل کتب | |
فعل | معنی |
یکتبُ | مینویسد |
یکتبان | مینویسند |
یکتبون | مینویسند |
تکتبُ | مینویسد |
تکتبان | مینویسند |
یکتبن | مینویسند |
تکتبُ | مینویسی |
تکتبان | مینویسید |
تکتبون | مینویسید |
تکتبین | مینویسی |
تکتبان | مینویسید |
تکتبن | مینویسید |
أکتبُ | مینویسم |
نکتبُ | مینویسیم |
فعل مضارع در حالت مجهول
فعل مجهول عربی فعلی است که در آن انجامدهنده کار مشخص نباشد و کار بر مفعولبه واقع شدهباشد. در نتیجه فعل مجهول را باید از افعالی ساخت که متعدی هستند.
در زبان عربی برای مجهول کردن افعال نیاز است تا تغییری در حرکات اوزان فعلی داده و همچنین ریشههای فعل به وزن معینی برده شود.
نخستین قدم برای مجهول کردن فعل مضارع این است که حرکت ابتدایی فعل را از فتحه به ضمه تغییر بدهیم. سپس عین الفعل را از حالت کسره به فتحه تغییر بدهیم. در کادر رنگی زیر فرمول فعل مضارع مجهول نشان داده شدهاست.
يَ ف عِ لُ --> يُ ف عَ لُ
یَکتُبُ --> یُکتَبُ
صرف فعل مضارع معتل مثال
فعل معتل فعلی است که یکی از حروف عله را در ریشه یا سه حرف اصلی خود داشته باشد. از آنجا که تلفظ راحت افعال مد نظر است، روی برخی از این افعال اعلال صورت میگیرد تا به شکل صحیحی ادا شوند.
فعل معتل مثال، فعلی است که حرف اول ریشه آن عله باشد. افعال معتل مثال که حرف اول ریشه آنها «واو» باشد بعد از وارد شدن به وزنهای مضارع، حرف اعلال آنها حذف میشود. برای درک بهتر به جدول صرف فعل «وعد» و شکل مجهول آن توجه کنید.
صرف فعل مضارع وعد | |
معلوم | مجهول |
یَعِدُ | یُوعَدُ |
یَعِدان | یُوعَدان |
یَعِدون | یُوعَدون |
تَعِدُ | تُوعَدُ |
تَعِدان | تُوعَدان |
یَعِدن | یُوعَدن |
تَعِدُ | تُوعَدُ |
تَعِدان | تُوعَدان |
تَعِدون | تُوعَدون |
تَعِدین | تُوعَدین |
تَعِدان | تُوعَدان |
تَعِدن | توعَدن |
أعِدُ | أوعَدُ |
نَعِدُ | نوعَدُ |
بر اساس آنچه که این جدول نشان میدهد، در حالت مجهول حرف عله حذف شده به شکل صرف شده آن باز میگردد و علامت ساکن میگیرد.
صرف فعل مضارع معتل أجوف
به فعل معتلی که دومین حرفش از حروف عله باشد فعل أجوف میگویند. در صرف فعل مضارع أجوف واوی و أجوف یاء چند تفاوت وجود دارد. برای صرف فعل أجوف یاء اعلال حذف تنها در دو صیغه ۶ و ۱۴ یعنی الغائبات و صیغه متکلم وحده اعمال میشود. برای فعل أجوف واو نیز تنها در دو صیغه الغائبات و المخاطبات اعلال حذف صورت میگیرد.
تمامی این قواعد برای افعال مضارع معتل أجوف در حالت معلوم است. در حالت مجهول مضارع، به دلیل آنکه عین الفعل فتحه میگیرد در هر دو نوع این أفعال، اعلال قلب صورت میگیرد و فتحه تبدیل به الف میشود. برای درک بهتر به جدول زیر توجه کنید.
جدول صرف فعل أجوف یاء (بیع) | |
معلوم | مجهول |
یَبیعُ | یُباعُ |
یَبیعان | یُباعان |
یَبیعون | یُباعون |
تَبیعُ | تُباعُ |
تَبیعان | تُباعان |
یَبعن | یُبعن |
تَبیعُ | تُباعُ |
تَبیعان | تُباعان |
تَبیعون | تُباعون |
تَبیعین | تُباعین |
تَبیعان | تُباعان |
تَبعن | تُبعن |
أبیعُ | أُباعُ |
نبیعُ | نُباعُ |
در جدول زیر صرف فعل أجوف واو قال را در دو حالت معلوم و مجهول مشاهده میکنید.
جدول صرف فعل أجوف واو (قال) | |
معلوم | مجهول |
یَقولُ | یُقالُ |
یَقولان | یُقالان |
یَقولون | یُقالون |
تَقولُ | تُقال |
تَقولان | تُقالان |
یَقلن | یُقَلنَ |
تَقولُ | تُقال |
تَقولان | تُقالان |
تَقولون | تُقالون |
تَقولین | تُقالین |
تَقولان | تُقالان |
تَقلن | تُقَلنَ |
أقولُ | أُقالُ |
نقولُ | نُقالُ |
صرف فعل مضارع معتل ناقص
فعل معتل ناقص فعلی است که سومین حرف ریشه آن حرف عله باشد. در صرف فعل ناقص با حرف عله واو و یاء تفاوت چندانی وجود ندارد. در صرف فعل ناقص یا حرف عله یاء در صیغههای ۶ و ۹ اعلال حذف اعمال میشود. در صرف فعل ناقص واوی تنها در صیغه ۱۰ یعنی المخاطبة اعلال حذف داریم. البته این قاعده مختص این افعال در حالت معلوم است.
در حالت مجهول، فعل مضارع آنها در صیغههای ۳ و ۹ یعنی الغائبون و المخاطبون با قاعده حذف مواجه میشویم. همچنین در فعل ناقص واو، در حالت مجهول مضارع در صیغههای ۶ و ۱۴ اعلال قلب صورت میگیرد و حرف واو به یاء تبدیل میشود. برای درک بهتر این افعال و نحوه اعلال به جدولهایی که در ادامه آمده توجه کنید.
جدول صرف فعل ناقص رمی | |
معلوم | مجهول |
یرمي | یُرمي |
یرمیان | یُرمیان |
یرمون | یُرمَون |
ترمي | تُرمي |
ترمیان | تُرمیان |
یرمینَ | یُرمَینَ |
ترمي | تُرمي |
ترمیان | تُرمیان |
ترمون | تُرمَون |
ترمین | تُرمین |
ترمیان | تُرمیان |
ترمین | تُرمَین |
أرمي | أُرمي |
نرمي | نُرمي |
در این جدول، صرف فعل ناقص دعو را در دو حالت معلوم و مجهول مشاهده میکنید.
جدول صرف فعل دعو | |
معلوم | مجهول |
یدعو | یُدعي |
یدعوان | یُدعیان |
یدعون | یُدعون |
تدعو | تُدعي |
تدعوان | تُدعیان |
یدعون | یُدعین |
تدعو | تُدعي |
تدعوان | تُدعیان |
تدعون | تُدعون |
تدعین | تُدعَین |
تدعوان | تُدعیان |
تدعون | تُدعَین |
أدعو | أُدعي |
ندعو | نُدعي |
صرف فعل مضارع مجزوم
فعل مضارع مجزوم حالتی است که در آن انتهای فعل حرکت ساکن میگیرد. این سکون و جزم یا با آمدن علامت سکون در انتهای فعل یا با حذف نون عوض رفع فعل مضارع انجام میشود. حالتهایی که چنین عملیاتی روی فعل مضارع انجام میشود شامل موارد زیر است:
- در حالت امر
- وقتی یکی از حروف جزم «لم، لما، لام امر و لای نهی» بر سر فعل مضارع واقع شود.
- وقتی در جواب امر و طلب در جمله بیان شود.
- در حالتی که یک از حروف شرط « إن، إذما، من، أي، مهما، متى، أيّان، حيثما، كيفما، أين و أينما» وارد جمله شود.
فعل امر
اگرچه فعل امر عربی را به عنوان فعلی مستقل میشناسند. اما از آنجا که اساس کار آن بر روی فعل مضارع انجام میشود، بهتر این است که نحوه ساخت آن را همراه با شناخت فعل مضارع یاد بگیریم.
اصلیترین بخش فعل امر از ۶ صیغه مخاطب فعل مضارع ساخته میشود. به این ترتیب که «ت» ابتدای فعل را حذف میکنیم و به جای آن یک الف میگذاریم. سپس به سراغ انتهای فعل میرویم. اگر حرکت آخر آن ضمه باشد، علامت آن را به سکون و اگر جمع باشد، نون عوض رفع آنها را حذف میکنیم. به فرمول و مثال کادر رنگی زیر توجه کنید.
ت ف ع ل --ُ- --> إ ف ع ل --ْ-
ت ف ع ل و ن --> إ ف ع ل و ا
نکته: الف ابتدایی فعل امر در عربی هرگز فتحه نمیپذیرد. برای انتخاب میان ضمه و کسره باید به حرکت عین الفعل توجه کنیم. وقتی عین الفعل ضمه باشد باید ابتدای فعل امر را مرفوع و در صورت فتحه و کسره بودن باید کسره را جایگذاری کنیم.
در زبان عربی، از ۶ صیغه غائب فعل مضارع غایب نیز میتوان فعل امر ساخت. تفاوت آن با ساخت فعل امر مخاطب اضافه کردن لام امر و باقی ماندن «ی» ابتدایی فعل است. انتهای این صیغهها همانند فعل فعل امر علامت سکون میگیرند. به فرمول ساخت فعل امر از صیغههای غائب توجه کنید.
ی ف ع ل --ُ- --> لِ ی ف ع ل --ْ-
ی ف ع ل و ن --> لِ ی ف ع ل و ا
یکتبون --> لَیکتبوا
مینویسند --> باید بنویسند
فعل مضارع با حروف جازمه
فرق این نوع از فعل مضارع با فعل امر در این است که حالت جزم تنها در انتهای فعل مضارع واقع میشود و در حروف ابتدایی آن تغییری ایجاد نمیشود. معمولا فعل نهی عربی بعد از فعل امر آموزش داده میشود و از آن برای بازداشتن فردی از انجام یک کار استفاده میشود. به فرمول ساخت آن با مثال توجه کنید.
ت ف ع ل --ُ- --> لا ت ف ع ل --ْ-
ت ف ع ل و ن --> لا ت ف ع ل و ا
تکتبون --> لاتکتبوا
نکته: لم و لما از جمله حروف جازمه فعل مضارع هستند که برای منفی کردن ماضی نقلی مورد استفاده قرار میگیرند.
صرف فعل مضارع منصوب
مهمترین کاربرد فعل مضارع منصوب در ساخت جملههای ترکیبی است. زمانی که بخواهیم بگوییم انجام یک کار در گروی انجام کار دیگر است یا یک کار انجام نمیشود مگر کاری دیگری به پایان برسد، در چنین حالتهایی به سراغ فعل مضارع منصوب میرویم.
کار منصوب شدن فعل مضارع بر عهده این حروف است: «أنْ، لنْ، كي، حتّى، لِ و إذن» با آمدن این افعال بر سر فعل مضارع، اعراب آنها از مرفوع به منصوب تبدیل میشود. شیوه منصوب شدن فعلها به این ترتیب است که در افعال مفرد ضمه انتهای فعل به فتحه تبدیل و در صیغههای جمع، نون عوض رفع حذف میشود. به جدول صرف فعل مضارع و تغییرات آن با وارد شدن حروف ناصبه دقت کنید.
جدول صرف فعل مضارع عربی با ادوات نصب | |
مضارع مرفوع | مضارع منصوب |
یکتبُ | لن یکتبَ |
یکتبان | لن یکتبا |
یکتبون | لن یکتبوا |
تکتبُ | لن تکتبَ |
تکتبان | لن تکتبا |
یکتبنَ | لن یکتبنَ |
تکتبُ | لن تکتبَ |
تکتبان | لن تکتبا |
تکتبون | لن تکتبوا |
تکتبین | لن تکتبي |
تکتبان | لن تکتبا |
تکتبنَ | لن تکتبنَ |
أکتبُ | لن أکتبَ |
نکتبُ | لن نکتبَ |
نکته۱: در ترجمه حروف ناصبه معمول در فارسی از حرف «که و تا اینکه» استفاده میشود.
لن ینجحوا
موفق نخواهند شد
سوالات متدوال درباره صرف فعل مضارع عربی
در این بخش به برخی از سوالات متدوال در زمینه صرف فعل مضارع عربی به اختصار پاسخ میدهیم.
فعل مضارع معرب است یا مبنی؟
فعل مضارع در زبان عربی از جمله افعال معرب و مرفوع است. در حالت مفرد اعراب رفع در انتهای فعل میآید و برای صیغههای جمع از نون عوض رفع برای نشان دادن اعراب مرفوع استفاده میشود.
منظور از فعل مضارع مجزوم چیست؟
وقتی با آمدن یکی از حروف جازمه، انتهای فعل مضارع علامت سکون بگیرد، در چنین حالتی به آن مضارع مجزوم میگویند.
فعل مضارع عربی در چه حالتی مجزوم میشود؟
هرگاه یکی از حروف مجزومساز مثل ادوات شرط یا لای نهی یا لم و لما قبل از فعل مضارع بیاید آن را مجزوم میکند. در صیغههای مفرد ضمه حذف و علامت ساکن اضافه میشود و در صیغههای جمع با حذف نون عوض رفع مجزوم شدن را نشان میدهند.
تمرینهای مبحث صرف فعل مضارع عربی
برای ارزیابی عملکرد خود در رابطه با «صرف فعل مضارع عربی»، میتوانید از تمرینهایی که در ادامه در اختیار شما قرار گرفته است استفاده کنید. تمرین اول شامل ۱۰ سوال است و پس از پاسخ دادن به تمامی پرسشها و ظاهر شدن دکمه «دریافت نتیجه آزمون»، میتوانید نمره عملکردتان را مشاهده کنید و جوابهای درست و نادرست را نیز ببینید. در ۵ سوال تمرین دوم هم باید فعلها را در صیغههای خواسته شده بسازید. پاسخ سؤالات نیز بعد از هر آزمون آمده است.
تمرین اول
گزینه درست را انتخاب کنید.
۱. کدام گزینه مضارع صیغه الغائبات است؟
تحذَرنَ
حَذِرنَ
یحذَرنَ
یحذرانِ
۲. کدام گزینه جمله رو به رو کامل میکند؟ «فاطمة و زینب ... الملابس.»
تغسلُ
یغسلان
نغسلُ
تغسلان
۳. کدام گزینه جمله رو به رو منفی میکند؟ «سینجحُ الطلاب في الإمتحانات»
لیس ینجح
ما ینجحُ
لن ینجحَ
لم ینجحْ
۴. کدام گزینه جمله «لن ... المسلمون مع الکفر» را کامل میکند؟
یعیشون
یعیشَ
یعیشوا
یعیشَ
۵. عامل جزم در جمله رو به رو چیست؟ «ماتفعلوا من خیرٍ تجدوهُ عندَللّه»
جزم
نهی
ناصب
اداة شرط
۶. در حالت نصب و جزم «ن» کدام گزینه حذف نمیشود؟
یدرسان
تدرسینَ
تدرسون
یدرسنَ
۷. در جمله «لیعلم التلامیذ أنَّ الکتابَ أفضلُ رفیق» کلمه «لیعلم» ... است؟
منصوب
مجزوم
مرفوع
مجرور
۸. در کدام گزینه حرف «لا» نهی است؟
لا یدرسْ
لایدرسان
لاتدرسینَ
لایدرسونَ
۹. امر فعل تصبرون کدام است؟
تصبروا
لتصبروا
أصبروا
أصبروا
۱۰. کدام گزینه جمله رو به رو را کامل میکند؟
إرجع
إرجعي
إرجعا
إرجعینَ
تمرین دوم
از فعلهای داده شده فعل مضارع بسازید.
عَجِبتُ --> أعجبُ
سوال۱: حضرتم
جواب: تحضرونَ
سوال۲:عَلِمتُما
جواب: تعلمان
سوال۳: سبَحتَ
جواب: تسبحُ
سوال۴: فرِحتنَّ
جواب: إفرحنَ
سوال۵: دخلتِ
جواب: تدخلینَ
جمعبندی
در این نوشته یاد گرفتیم برای ساختن فعلی که زمان حال و آینده را نشان بدهد نیازمند فعل مضارع هستیم. از نشانههای فعل مضارع در عربی حرف «ی» و «ت» ابتدای آنهاست. فعل مضارع معرب است و مرفوع و «ن» انتهای فعل که بعد از ضمیر آمده، نشان دهنده علامت رفع این فعل در حالت معلوم است. فعل امر و فعل نهی، هر دو از فعل مضارع ساخته میشوند.
برای ساخت فعل امر «ت» ابتدای مضارع را حذف و الف همزه جایگزین آن میکنیم و در فعل نهی یک لا به ابتدای فعل مضارع اضافه میکنیم. مرحله جزم انتهای فعل برای هر دو فعل امر و نهی عربی یکسان و یکشکل است. همچنین یاد گرفتیم که در ساخت فعل مضارع مجهول حرکت ابتدایی آن به ضمه و حرکت عین الفعل به فتحه تبدیل میشود.