فرادرسخطاطی با قلم – نکات پایه برای شروع و مسیر یادگیری
برای شروع یادگیری هنر خطاطی لازم است نکات پایه آن مانند وسایل موردنیاز برای این هنر، تکنیک‌های خطاطی و انواع خطوط را بشناسید. خطاطی با قلم هم از نظر انواع خط ها و هم از نظر انواع قلم‌ها (قلمنی، فلزی، چوبی و...) دارای انواع مختلفی است. در این مطلب از مجله فرادرس، نکات پایه برای خطاطی قلم و وسایل خوشنویسی مانند قلم و مرکب را معرفی می‌کنیم تا با مطالعه آن، برای شروع یادگیری خطاطی آشنا شوید.
خطاطی با قلم
رایج‌ترین منظور از خطاطی با قلم، در واقع همان خوشنویسی با قلمنی است اما این هنر محدود به همین مورد نیست. امروزه هنرمندان در سبک‌های مختلف، خطاطی را با انواع قلم‌های نی، قلم‌های پارویی (چوبی)، قلم‌های پلیمری، قلم‌های فلزی و... انجام می‌دهند. در ادامه مطلب، ابزار خطاطی با قلم را معرفی می‌کنیم و مناسب‌ترین انواع هرکدام از آنها را نیز بیان می‌کنیم. در ادامه به توضیح و معرفی تکنیک‌ها و اصول خطاطی می‌پردازیم. همچنین انواع خط‌ها در خطاطی را معرفی می‌کنیم تا خط مورد نظر خود برای یادگیری را انتخاب کنید.
پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری خوشنویسی با قلم یا خطاطی، فیلم آموزش خوشنویسی خط نستعلیق در فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر پایین آورده‌ایم.
مسیر یادگیری خطاطی با قلم
برای یادگیری خطاطی با قلم ابتدا باید با مسیری که برای یادگیری این هنر در پیش دارید، آشنا شوید و بررسی کنید که این هنر با توجه به سلیقه و امکانات در دسترس، برای شما مناسب است یا نه. در همین بخش ابتدایی مطلب، این مسیر را بهصورت خلاصه بیان می‌کنیم تا به شناختی کلی دست پیدا کنید. البته ممکن است درباره برخی از مراحل یا اصطلاحات این بخش، ابهام داشته باشید اما به‌هیچ‌وجه نگران نباشید زیرا در ادامه مطلب، همه آنها را به‌طور کامل و با تصویر توضیح داده‌ایم. مسیر یادگیری خطاطی را در فهرست زیر آورده‌ایم.
- شناخت انواع قلم در خطاطی: رایج‌ترین نوع قلم خطاطی، قلم نی است که جنس‌ها و اندازه‌های مختلفی دارد اما این تنها نوع قلم خطاطی نیست. هنرمندان با قلم‌های دیگری مانند قلم فلزی، پلمیری، پارویی و... نیز خطاطی می‌کنند که کار با هرکدام از آنها، نکات خاص خود را دارد.
- شناخت ابزار مناسب برای کار با هر نوع قلم: بعد از انتخاب نوع قلم در خطاطی، باید همه ابزار موردنیاز برای آن را نیز بشناسیم تا توانایی تهیه آنها را بررسی کنیم. «قلم، مرکب، لیقه، دوات، زیردستی، کاغذ گلاسه، قلم‌تراش، قطزن و قلمدان» وسایلی هستند که ممکن است برای انواع خطاطی لازم داشته باشیم. البته برای خطاطی با بعضی از قلم‌ها به همه این موارد نیاز نداریم. بعد از انتخاب نوع قلم و مطمئن شدن درباره ابزار مورد نیاز آن، باید امکان خرید و قیمت آنها را نیز بررسی کنید تا از توانایی تهیه و تمدید خرید آنها نیز مطمئن شوید.
- شناخت مهارت‌های موردنیاز برای این هنر: بعد از شناخت نوع قلم و وسایل مورد نیاز، باید با مهارت‌ها و تکنیک‌هایی که در خطاطی یاد می‌گیرید نیز آشنا شوید. بهترین کار در این مرحله، استفاده از کلاس‌های آنلاین است زیرا اینگونه با پرداخت هزینه کمتر، با تکنیک‌های خطاطی آشنا می‌شوید تا بررسی کنید که اصلاً توانایی و علاقه‌ای برای یادگیری این هنر دارید یا خیر.
- اختصاص دادن زمان و حوصله برای تمرین خط: چنانچه بعد از یادگیری تکنیک‌ها و مهارت‌های مورد نیاز، زمان و دقت کافی برای تمرین آنچه یاد گرفته‌ایم را صرف نکنیم، عملاً نمی‌توانیم از یادگیری این هنر، سود معنوی یا مادی خاصی ببریم. پس حتماً باید در برنامه روزانه یا حداقل برنامه هفتگی خود، زمان مشخصی را به تمرین خطاطی اختصاص دهیم.
- شناخت انواع خط و انتخاب خط مورد نظر: یک مورد مهم دیگر در این مسیر، شناخت انواع خطوط مانند خط نستعلیق، تعلیق و ثلث است. چون نحوه ترسیم حروف و کلمات و ترکیب کلمات در هرکدام از انواع این خطوط، منحصر به فرد است و با شناخت تکنیک‌های هرکدام و بررسی نمونه‌های آنها با یکدیگر، باید خط یا خطوط مورد نظر خود برای یادگیری خطاطی را انتخاب کنیم.
وسایل خطاطی با قلم نی
در فهرست زیر، وسایل مورد نیاز برای خطاطی با قلم نی را آورده‌ایم.
- قلم
- کاغذ گلاسه
- مرکب
- لیقه
- دوات
- زیرمشقی
- قلم‌تراش
- قطزن
- قلمدان
در ادامه هرکدام از این ابزار را با مناسب‌ترین نوع آنها و نکات مربوط به هرکدام، معرفی می‌کنیم.
قلم
قلم خطاطی را از جنس نی می‌سازند و بهترین نوع آن، قلم دزفولی است که باید قسمت بیرونی آن، رنگ قهوه‌ای متمایل به سرخ داشته باشد و رنگ قسمت داخلی آن، کرم روشن باشد. همچنین قسمت داخلی آن نباید دارای کجی باشد. قلم‌های خطاطی را در اندازه‌های مختلف بزرگ و کوچک تولید می‌کنند. برای شروع یادگیری بهتر است از قلم با قطر مداد استفاده کنیم. در این بخش با اجزای قلم آشنا میشویم و در ادامه مطلب، انوع قلم از نظر جنس و اندازه را نیز معرفی می‌کنیم.
نام اجزای قلم
در تصویر زیر، هرکدام از اجزای قلم را با حروف الفبا علامت‌گذاری کرده‌ایم و در فهرست پایین، نام آن جزء را در مقابل حرف مربوطه، آورده‌ایم.
- الف: وحشی
- ب: انسی
- پ: گوشت قلم
- ت: میدان قلم
- ث: فاق قلم
- ج: دور قلم
کاغذ گلاسه
کیفیت کاغذ خطاطی باید به‌گونه‌ای باشد که هم زبری لازم برای جذب مرکب (جوهر) را داشته باشد و هم مقداری صاف باشد تا قلم به راحتی روی آن حرکت کند و بتوانیم حروف را رسم کنیم.
در هنگام خرید کاغذ برای خطاطی باید به کیفیت مناسب کاغذ و رنگ آن توجه کنید تا دقیقاً کاغذ مناسب خود را تهیه کنید. همچنین باید به کاربرد آن کاغذ نیز دقت کنید زیرا اگر در ابتدای مسیر یادگیری باشید یا بخواهید از کاغذ برای تمرین خطاطی استفاده کنید، نباید همان کاغذی را بخرید که برای خطاطی حرفه‌ای مناسب است.
مرکب
مرکب در خطاطی، جوهری است که خطاط قلم را به آن آغشته می‌کند و سپس روی کاغذ می‌کشد. مرکب مناسب باید هم رنگ و غلظت زیادی داشته باشد و هم دارای کشش باشد. مرکب را در دو نوع خشک و مایع و همچنین در رنگ‌های متنوعی تولید می‌کنند که متناسب با نوع خطاطی و نیاز خود می‌توانید آن را تهیه کنید.
لیقه
لیقه در خطاطی، ابزار کنترل مرکب است. یعنی مرکب را همراه با لیقه که الیاف یا نخ‌های ابریشمی است، در ظرفی قرار می‌دهیم و با انجام این کار، هم از ریختن مرکب جلوگیری می‌کنیم و هم می‌توانیم مقدار مرکبی که با هربار فرو بردن قلم در دوات، به آن آغشته می‌شود را کنترل کنیم.
دوات
به ظرف‌های از جنس شیشه، چینی، فلز، پلاستیک و... که مرکب و لیقه را درون آنها می‌ریزیم، دوات می‌گوییم.
زیرمشقی
منظور از زیرمشقی در خطاطی، همان زیردستی است. سطحی که زیر کاغذ خطاطی قرار می‌دهیم باید از جنس چرم طبیعی یا برخی از چرم‌های مصنوعی باشد تا نرمی آن باعث حرکت راحت‌تر قلم روی کاغذ شود. البته در ابتدای مسیر یادگیری خطاطی می‌توانید از چند روزنامه به‌عنوان زیرمشقی استفاده کنید.
قلم تراش
قلم‌تراش نوعی چاقو است که از آن برای تراشیدن قلم و آماده کردن آن برای خطاطی استفاده می‌کنیم. بهترین نوع قلم‌تراش، دارای تیغه‌هایی از جنس فولاد خشک و سخت است. تراشیدن قلم دارای مراحی است و باید آن مراحل را دقیق و درست انجام بدهیم زیرا نوع تراش قلم در کیفیت اثر خطاطی نهایی، تأثیر زیادی دارد.
مراحل تراشیدن قلم
در فهرست زیر، مراحل تراشیدن قلم را آورده‌ایم و در تصویر پایین‌تر نیز شکل انجام همین مراحل را مشاهده می‌کنید.
- تراشیدن روی قلم: در اولین مرحله باید روی یک طرف از قلم را به صورت منحنی بتراشیم.
- تراش کناره‌های قلم: در این مرحله مانند سومین مرحله در تصویر زیر، کناره‌های نوک قلم را می‌تراشیم. اندازه نوک قلم باید نهایتاً دو سوم قطر قلم باشد و در این مرحله از تراش، باید به این نکته توجه کنیم.
- نازک کردن نوک قلم یا «ناخنی»: در این مرحله، قسمتی بسیار نازک از نوک قلم را از طرف بیرونی قلم تراش می‌دهیم.
- قط زدن نوک قلم: نوک قلم را با زاویه مورد نظر خود و بهصورت کج، قطع می‌کنیم. زاویه معمول برای شیب در نوک قلم خطاطی، ده تا پانزده درجه است.
- «فاق» یا ایجاد شکاف روی دم قلم: در آخرین قدم مانند آخرین مرحله در تصویر زیر، با قلم‌تراش، شکافی نازک را روی نوک قلم ایجاد می‌کنیم تا قلم میزان مرکب بیشتری را درون خود ذخیره کند.
مراقبت های قلم خطاطی
قلم خطاطی در معرض آسیب‌های گوناگونی است بنابراین باید با رعایت چندین نکته، از قلم‌های خود محافظت کنیم و عمر قلم را بالا ببریم. نور خورشید، گرما و رطوبت برای قلم آسیب‌زننده هستند بنابراین باید قلم خطاطی را در قلمدانی قرار بدهیم که از از نور و دمای بالا و رطوبت در امان باشد. همچنین بهتر است بعد از هربار استفاده از قلم، آن را با روغن چرب کنیم تا نپوسد. در زمان خطاطی نیز باید با تمرین مداوم، بتوانیم فشار دست خود را کنترل کنیم تا قلم در دستانمان شکسته نشود.
قطزن
قطزن وسیله‌ای است که در آخرین مراحل از تراشیدن باید قلم را روی آن بگذاریم و سپس نوک قلم را قط بزنیم. این وسیله را با جنس‌های چوب، عاج و شاخ حیوانات می‌سازند و استحکام آن باید کمتر از تیغه فولادی قلم‌تراش باشد تا عمل قطزنی را راحت‌تر انجام دهیم. معمولاً قطزن عاج از جنس‌های چوبی آن بهتر است. از نظر شکل نیز، کف قطزن که روی میز یا زمین قرار می‌گیرد کاملاً صاف است و قسمت رویی آن باید دارای انحنایی کم‌عمق به سمت داخل باشد تا قلم را روی آن قرار بدهیم.
قلمدان
منظور از قلمدان، همان جاقلمی است که قلم‌های خود را در آنها قرار می‌دهیم تا از آسیب و شکستگی در امان باشند. البته انواعی از قلم‌دان‌های امروزی به شکل کیفی تولید می‌شوند که امکان جابه‌جایی قلم را نیز برای ما فراهم کرده‌اند.
تکنیک های اولیه در خطاطی با قلم
حالا که تاحدودی با خطاطی با قلم آشنا شدیم، در این بخش، مهم‌ترین تکنیک‌های خطاطی را توضیح می‌دهیم. این تکنیک‌ها و اصول را در فهرست زیر آورده‌ایم.
- شیوه درست گرفتن قلم در دست
- نحوه درست نشستن
- کرسی
- کنترل فشار دست
- نقطه
- دانگ در خطاطی
- نسبت خطاطی
- سطرنویسی
- انواع حرکت‌ها
- ترکیب
در ادامه، همه این تکنیک‌ها را توضیح می‌دهیم. پیش از آن، با تماشای مجموعه فیلم‌های آموزش خطاطی با قلم از مقدماتی تا پیشرفته در فرادرس، با این اصول و تکنیک‌ها آشنا شوید. لینک این مجموعه آموزش را در کادر پایین آورده‌ایم.
شیوه درست گرفتن قلم
برای درست گرفتن قلم در خطاطی، باید قلم را بین دو انگشت اشاره و انگشت میانی قرار بدهیم و از انگشت شست نیز به‌عنوان انگشت کمکی استفاده کنیم. اما مسائل مهمی چون زاویه قلم و فاصله انگشت‌ها از قلم وجود دارند که در فهرست زیر آنها را توضیح داده‌ایم.
- زاویه قلم نسبت به کاغذ: زاویه گرفتن قلم با کاغذ باید تقریباً ۴۵ درجه باشد. یعنی قلم را نباید خیلی عمود یا خیلی افقی روی کاغذ بگیریم.
- دور کامل انگشت اشاره: نباید انگشت اشاره را از وسط تا کنیم و دور آن را از بین ببریم.
- فاصله انگشت ها تا نوک قلم: نباید انگشت‌ها را خیلی دور یا خیلی نزدیک به نوک قلم بگذاریم.
نحوه نشستن
شیوه نشستن در زمان خطاطی باید به‌گونه‌ای باشد که خط کرسی (خط فرضی افقی که می‌خواهیم روی آن خوشنویسی کنیم) کاملاً روبه‌روی دست مسلط ما (راست یا چپ) باشد و کاغذ در موازات کتف دست مسلط ما قرار داشته باشد. پس کج گذاشتن کاغذ به سمت چپ یا راست در خطاطی درست نیست. مگر در تکنیک‌هایی مانند چلیپا که خط کرسی در آنها کج است و در ادامه مطلب با آن آشنا میشویم.
کرسی
در خطاطی به خط‌های فرضی که می‌خواهیم کلمات و جملات را روی آنها بنویسیم، کرسی می‌گوییم. اهمیت کرسی در حفظ نظم در خطاطی است زیرا علاوه بر منظم کردن هر یک از سطرها، فاصله سطرها با یکدیگر را نیز تعیین می‌کند.
کنترل فشار دست روی کاغذ و قلم
این مورد، هم از جهت چگونگی خطاطی و پخش کردن مرکب با قلم روی کاغذ اهمیت دارد و هم از نظر مراقبت از قلم مهم است. زیرا فشار بسیار کم، باعث خارج شدن قلم از کنترل ما و احیاناً سر خوردن قلم روی کاغذ می‌شود و فشار بسیار زیاد نیز ممکن است منجر به پریدن قلم و کشیدن خطوط ناگهانی یا شکستن قلم شود. همچنین با فشار بسیار کم به قلم، رنگ مرکب به‌طور کامل و درست روی کاغذ پخش نمی‌شود و با فشار زیاد قلم به کاغذ نیز ممکن است کاغذ را پاره کنیم.
نقطه در خطاطی با قلم
با کشیدن نوک قلم خطاطی روی کاغذ و ترسیم یک مربع مورب، یک نقطه رسم کرده‌ایم که مبنا و معیار اندازه حروف و کلمات در خطاطی خواهد بود. منظور از معیار بودن نقطه این است که برای نمونه، باید حرف الف را به‌گونه‌ای بنویسیم که ارتفاع آن به اندازه سه نقطه باشد. البته طبیعی است که هرچه قلم بزرگ‌تر باشد، زبانه قلم نیز بزرگ‌تر خواهد بود و اندازه نقطه‌ای که با آن قلم رسم می‌کنیم نیز بزرگ‌تر خواهد شد. بنابراین نمی‌توانیم سایز معینی را برای نقطه در خطاطی درنظر بگیریم. در تصویر زیر، نمونه‌ای از نسبت‌های حروف با توجه به نقطه را مشاهده می‌کنید.
دانگ در خطاطی با قلم
هر دانگ در خطاطی، یک ششم از نقطه است و معیار و مبنایی است که از آن برای کشیدن جزئیاتی مانند سرکش‌ها یا انتها و ابتدای حروف استفاده می‌کنیم. اگر هر نقطه را به شش قسمت تقسیم کنیم، هرکدام از آن شش قسمت، یک دانگ خواهد بود.
نسبت در خطاطی
منظور از نسبت در خطاطی، رعایت اندازه حروف، اندازه اجزای حروف، ضخامت‌ها در ابتدا و انتهای حروف، کشیدگی‌ها، انحناها و... است. نخستین نکته مهم در رعایت نسبت‌ها این است که همه حروف و کلمات در خطاطی باید با یک قلم ترسیم شوند تا اندازه‌ها متفاوت نشود. یک نکته مهم دیگر در این‌باره، رعایت اصول و قواعد خطاطی در هر بخش از حروف الفبا است. برای مثال، ضخامت ابتدای حرفی مانند «ف» در خطاطی از ضخامت انتهای این حرف کمتر است. اما همه این تفاوت‌ها را باید با توجه به معیارهای خطاطی مانند نقطه و دانگ، ترسیم کنیم تا در کل حروف و کلمات خطاطی خود، نسبت را رعایت کرده باشیم.
سطرنویسی در خطاطی با قلم
منظور از سطرنویسی، خطاطی یک جمله، عبارت، مصراع و... در یک خط است. سطرنویسی‌ها با سادگی همراه هستند و همین ویژگی باعث جذابیت آنها می‌شود. خطاطان سطرنویسی را روی خطی فرضی انجام می‌دهند که به آن، کرسی می‌گوییم. البته در ابتدای مسیر یادگیری می‌توانید کرسی را روی کاغذ رسم کنید اما به مرور زمان و با تمرین، صاف نوشتن را یاد می‌گیرید تا نیازی به کشیدن و پاک کردن خط روی کاغذ خطاطی نداشته باشید.
انواع حرکت در خطاطی با قلم
در این بخش انواع حرکت‌ها در خطاطی را با هم بررسی می‌کنیم زیرا در خطاطی با قلم، هر حرف و هر بخش از هر حرف را به شیوه خاصی ترسیم می‌کنیم. گاهی از خطوط صاف و گاهی از حروف منحنی استفاده می‌کنیم یا پایان هر حرف را به گونه‌ای خاص خطاطی می‌کنیم. برای یادگیری این موارد، کافی است این بخش را مطالعه کنید. انواع حرکت در خطاطی را در فهرست زیر آورده‌ایم.
- سطح
- دور
- قوت
- ضعف
- صعود حقیقی و مجازی
- نزول حقیق و مجازی
- تمشیر
- تخریق
- مد
پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری این حرکت‌ها و همچنین یادگیری یکی از مهم‌ترین انواع خط‌ها، فیلم آموزش مقدماتی شکسته نستعلیق با قلم در فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر پایین آورده‌ایم.
سطح
هرجایی در خطاطی که باید حرف یا بخشی از حرف را صاف و بدون انحنا بکشیم، از سطح استفاده می‌کنیم. پس سطح، ترسیم صاف حروف در خطاطی است.
دور
هرگاه برای نگارش حرف یا بخشی از یک حرف، از حرکت‌های منحنی و دایره‌ای استفاده کنیم، دور را به کار برده‌ایم. برای ترسیم دور باید قلم را به‌طور منحنی در دست گرفته و روی کاغذ نیز با حرکتی منحنی بکشیم.
قوت
به استفاده کامل از پهنای نوک قلم برای ترسیم حروف یا بخشی از هر حرف، قوت می‌گوییم. کاربردهای این تکنیک، در ترسیم حروفی مانند «ق»، «ف»، «س»، «ش» و... است. به‌طوری‌که ابتدا و میانه همه این حروف، پهن‌تر از انتهای آنها است.
ضعف
منظور از تکنیک ضعف در خطاطی، استفاده از نیش قلم است یعنی از کل پهنای قلم استفاده نمی‌کنیم و فقط قسمت باریک انتهایی آن را روی کاغذ می‌کشیم. برای مثال برای نوشتن دم حرف «ر» از این تکنیک استفاده می‌کنیم. کاربرد اصلی تکنیک ضعف، ایجاد ظرافت در خطاطی و اتصال حروف به هم است.
صعود حقیقی و مجازی
منظور از صعود، بردن قلم به سمت بالا است. صعود حقیقی در جایی وجود دارد که قلم را از پایین به سمت بالا می‌بریم. برای مثال اگر در میانه کلمه‌ای بخواهیم حرف «الف» را بنویسیم، قلم را از پایین به بالا می‌کشیم. اما هرگاه در خطاطی انتهای حروف کلمات مانند حرف «ن» را به سمت بالا رسم کنیم، صعود مجازی کرده‌ایم.
نزول حقیقی و مجازی
نزول در خطاطی، به کشیدن قلم از سمت بالا به سمت پایین گفته می‌شود. برای مثال، ترسیم حرف «الف» در ابتدای کلمات، نزول است زیرا آن را از بالا به پایین رسم می‌کنیم.
تمشیر
به رسم باریک انتهای حروف در خطاطی، تمشیر می‌گوییم. حرکت تمشیر را با کشیدن قلم از بالا به پایین بهصورت خمیده انجام می‌دهیم.
تخریق
منظور از تخریق، ایجاد فضاهایی خالی در حروفی مانند «ع» و «ق» است. ترسیم درست تخریق، تعادل و هارمونی را به خطاطی ما اضافه می‌کند.
مد
اگر به خطاطی‌ها نگاه کنید، گاهی حروفی را مشاهده می‌کنید که خطاط آنها را طولانی‌تر از حالت معمول آن حرف، رسم کرده است. به انجام این کار در خطاطی، مد یا کشیده می‌گوییم.
ترکیب در خطاطی با قلم
ترکیب یکی از مهم‌ترین تکنیک‌های خطاطی است زیرا منظور از آن، چینش و نظمی است که خطاط برای نحوه کنار هم قرار دادن حروف و کلمات در اثر خود در نظر دارد. اولین برخورد مخاطب با یک اثر خطاطی، برخورد با ترکیب آن خطاطی است زیرا مطابق اصل گشتالت، بیننده در هنگام تماشای یک اثر هنری ابتدا کلیت آن اثر را مشاهده می‌کند و به جزئیات آن توجهی ندارد. خطاطی نیز از جمله هنرهای پرجزئیات است و اگر خطاط در اجرای جزئیات عالی عمل کند اما توجهی به ترکیب اثر خود نداشته باشد، کیفیت اثر او کمتر خواهد شد.
آموزش خطاطی با قلم نی در فرادرس
تا اینجا وسایل مورد نیاز برای خطاطی با قلم را شناختیم و تا حدودی با این هنر آشنا شدیم. برای یادگیری خطاطی و حرفه‌ای شدن در این هنر باید تمرین و پشتکار داشته باشیم. اما پیش از آن، باید از آموزش‌هایی استفاده کنیم که درست و اصولی باشند زیرا اگر از آموزش‌های درست برخوردار نباشیم، تمرین‌های بسیار نیز نمی‌تواند ما را به خطاط تبدیل کند. به همین دلیل در این بخش، برخی از فیلم‌های آموزشی فرادرس را آورده‌ایم که برای یادگیری خطاطی مفید و کاربردی هستند.
- فیلم آموزش خوشنویسی خط نستعلیق در فرادرس
- فیلم آموزش خط تحریری و خوشنویسی با مداد، خودکار و روان‌نویس در فرادرس
- فیلم آموزش تکمیلی خط شکسته نستعلیق با قلم در فرادس
همچنین برای دسترسی به آموزش‌های جامع‌تر خطاطی می‌توانید از مجموعه آموزش‌های زیر استفاده کنید.
- مجموعه فیلم‌های آموزش خطاطی با قلم از مقدماتی تا پیشرفته در فرادرس
- مجموعه فیلم‌های آموزش خوشنویسی به زبان ساده و گام به گام در فرادس
تمرین های خطاطی با قلم
در این بخش با برخی از تمرین‌هایی آشنا میشویم که انجام آنها برای یادگیری و خصوصاً در آغاز یادگیری خطاطی با قلم لازم است.
تمرین خطوط صاف و منحنی
مهم‌ترین حرکات و اشکال در خطاطی، خطوط صاف و منحنی هستند. در واقع چگونگی ترکیب خطوط صاف و منحنی با یکدیگر در حروف و در کلمات است که هنر خطاطی را می‌سازد. بنابراین تمرین رسم این خطوط در ابتدای یادگیری خطاطی بسیار مهم است.
تمرین خوشنویسی با قلم حروف الفبا
برای یادگیری خطاطی ابتدا ترکیب کلمات را یاد نمی‌گیریم بلکه در آغاز یادگیری باید نحوه نگارش و خطاطی هرکدام از حروف الفبا را به‌طور جداگانه یاد بگیریم و تمرین کنیم. سپس ترکیب حروف با یکدیگر را یاد می‌گیریم و در نهایت، ترکیب کلمات در عبارات و جمله‌ها را تمرین می‌کنیم.
تمرین ضخامت‌های مختلف
در خطاطی حتی در یک حرف هم با ضخامت‌های مختلفی روبه‌‌رو هستیم بنابراین باید ترسیم ضخامت‌های کم و زیاد و جابه‌جایی میان آنها را با قلم خود تمرین کنیم. علاوه بر این، برای یادگیری کامل خطاطی باید دانگ‌های مختلف را از دانگ غبار تا کتیبه رسم کنیم تا در اجرای انواع دانگ‌ها و شناخت قواعد هرکدام، مشکلی نداشته باشیم.
در مطلب زیر از مجله فرادرس، خوشنویسی را معرفی کرده‌ایم و انواع آن مانند خطاطی با قلم را نیز بررسی کرده‌ایم.
انواع قلم در خطاطی
خطاطی با قلم متناسب با نوع قلم به انواعی تقسیم می‌شود که آنها را در فهرست زیر آورده‌ایم و در ادامه همین بخش، همه را با مشخصات آنها معرفی می‌کنیم.
- انواع قلم از نظر دانگ
- خطاطی با قلم ساده
- خطاطی با قلم فلزی
- خطاطی با قلم درشت
- خطاطی با قلم بامبو
- قلم پلیمری
- خطاطی با قلم مو
- خطاطی با قلم پارویی
در ادامه به معرفی انواع قلم‌های فهرست بالا و مشخصات خطاطی با آنها می‌پردازیم.
انواع دانگ قلم خطاطی
در این بخش با انواع دانگ‌ها در خطاطی و نام‌گذاری قلم‌ها بر اساس این دانگ‌ها آشنا میشویم. این تقسیم‌بندی بر اساس سانتی‌متر و میلی‌متر دانگ هر قلم است. یعنی اگر نقطه رسم‌شده با هر قلم را به شش قسمت تقسیم کنیم، باید اندازه‌های زیر با یک ششم از آن شش قسمت برابری کند.
- دانگ غبار: از کمتر از نیم میلی‌متر تا نیم میلی‌متر
- دانگ خفی: از نیم میلی‌متر تا هفتاد و پنج صدم میلی‌متر یا سه‌چهارم از میلی‌متر
- دانگ کتابت: از سه‌چهارم میلی‌متر تا یک و نیم میلی‌متر
- دانگ سرفصلی: از یک و نیم تا دو میلی‌متر
- دانگ مشقی: از دو تا شش میلی‌متر
- دانگ جلی: از شش میلی‌متر تا دو سانتی‌متر
- دانگ کتیبه: بیشتر از دو سانتی‌متر
خطاطی با قلم ساده
منظور از خطاطی با قلم ساده خطاطی با قلم نی است که در انواع زیر در بازار وجود دارد.
- قلم شمالی: استحکام این قلم‌ها کمی کمتر از قلم دزفولی است اما قیمت آنها کمتر از آن نوع قلم است. رنگ قلم شمالی روشن است و برای خطاطی از ابعاد کتابت تا کتیبه نیز کاربرد دارد.
- قلم جنوبی: استحکام این نوع قلم از قلم دزفولی بیشتر است و بیشترین کاربرد آن در کتیبه نویسی و به‌طور کلی در دانگ‌های درشت است.
- قلم دزفولی: این قلم از محبوب‌ترین و پرکاربردترین قلم‌ها در خطاطی است که از نظر استحکام در میان قلم‌های خیزران و بامبو و قلم جنوبی قرار دارد. از نظر ابعاد نیز برای دانگ‌های ریز تا درشت مناسب است.
- قلم خیزران: این قلم دارای استحکام زیادی است و به همین دلیل برای شروع یادگیری خطاطی، انتخاب بسیار مناسبی است زیرا ممکن است در ابتدای یادگیری نتوانیم فشار دست خود را کنترل کنیم و محکم بودن قلم در انجام این کار به ما کمک می‌کند. قلم خیزران برای نگارش انواع دانگ‌ها مناسب است و از نظر ظاهری هم مانند قلم بامبو دارای دو نوع ساده و خالدار است.
- قلم بامبو: این قلم استحکام مناسبی دارد و و دارای دو نوع ساده و خالدار است که رنگ حالت اول آن، زرد و سبز است و حالت دوم آن خال‌هایی مشکی‌رنگ دارد. از این قلم می‌توانیم برای خطاطی دانگ‌های ریز تا درشت استفاده کنیم.
خطاطی با قلم فلزی
قلم‌های فلزی نوعی ابزار هستند که نوک آنها از جنس فلز است و می‌توانیم آنها را در مرکب بزنیم و سپس با کشیدن روی کاغذ، رنگ مرکب را روی کاغذ منتفل می‌کنند. از قلم‌های فلزی معمولاً برای خوشنویسی لاتین و انگلیسی و حتی نقاشی استفاده می‌کنند. دو نکته مهم درباره کاغذ و دوات خطاطی با قلم وجود دارد که آنها را در فهرست زیر آورده‌ایم.
- نکته اول: هرچه بخواهیم میزان مرکب بیشتری را روی کاغذ منتقل کنیم باید از مقواهای با گرم بالاتر استفاده کنیم.
- نکته دوم: دوات یا ظرف مرکب مناسب برای این قلم، باید ارتفاع تقریباً زیادی داشته باشد تا بتوانیم سر قلم را به طور کامل در آن فرو کنیم.
قلم پلیمری
بدنه قلم‌های پلیمری از جنس چوب است اما نوک آنها که برای خطاطی استفاده می‌شود را از جنس پلیمر (نوعی پلاستیک) می‌سازند. این قلم‌ها در اندازه‌های کوچک و بزرگ و برای دانگ‌های مختلف مناسب‌اند. مزیت قلم پلیمری نسبت به قلمنی این است که قلم پلیمری نیازی به تراشیدن ندارند زیرا همیشه حالت خود را حفظ می‌کنند و تغییرپذیر نیستند.
خوشنویسی با قلم درشت
قلم درشت می‌تواند قلم‌های نی در سایزهای بزرگ یا هر نوع قلم دیگری باشد که بتوانیم با آن حروف و کلمات را در ابعاد بزرگ خطاطی کنیم. در فهرست زیر، قلم‌هایی که درشت هستند را آورده‌ایم.
- قلمنی دانگ کتیبه
- قلم پلیمری
خطاطی با قلم مو
قلم‌مو ابزاری هنری است که معمولاً از آن در هنر نقاشی استفاده می‌کنند اما در خطاطی نیز کاربرد دارد. در خطاطی می‌توانیم هم از قلم‌های سرگرد و هم از قلم‌های سرتخت استفاده کنیم اما باید دو نکته مهم را هنگام خطاطی با قلم مو بدانیم و رعایت کنیم. این نکات را در فهرست زیر آورده‌ایم.
- نکته اول: قلم‌مو به دلیل جنس نوک خود که از موهای طبیعی یا مصنوعی ساخته شده است، مرکب بسیار بیشتری را نسبت به قلمنی به خود جذب می‌کند. بنابراین نباید قلم‌مو را زیاد در مرکب فرو ببریم.
- نکته دوم: قلم‌مو نسبت به قلمنی و دیگر انواع قلم، نرم‌تر است و بسیار راحت‌تر روی کاغذ کشیده می‌شود بنابراین باید میزان فشار دست خود و کنترل قلم را در کار با قلم‌مو بیشتر کنیم.
خطاطی با قلم پارویی
قلم پارویی قلمی از جنس چوب است که بدنه‌ای استوانه‌ای و نوکی پهن و مسطح دارد و با داشتن سوراخ‌هایی در نوک پهن خود، مرکب را در خود ذخیره می‌کند. معمولاً از این قلم برای خطاطی دانگ‌های درشت مانند جلی و کتیبه استفاده می‌کنند. در تصویر زیر، سایزهای مختلف قلم پارویی را مشاهده می‌کنید.
تا اینجا با اصول و تکنیک‌های خطاطی با قلم آشنا شدیم و در ادامه، انواع خط و انواع قالب های خطاطی را معرفی می‌کنیم.
انواع خط در خطاطی با قلم
طبق یک دسته‌بندی کلاسیک در خطاطی، خطوط به شش نوع محقق، ریحان، ثلث، نسخ، رقاع و توقیع تقسیم می‌شوند که به آنها خطوط شش گانه یا اقلام سته نیز می‌گوییم. اما ما در این بخش، پرکاربردترین انواع خطاطی فارسی را معرفی می‌کنیم تا برای شروع یادگیری خطاطی بدانید که با توجه به شکل نهایی هر خط و اصول آن، کدام‌یک را برای یادگیری انتخاب کنید. این خطوط را در فهرست زیر آورده‌ایم.
- تعلیق
- نستعلیق
- شکسته نستعلیق
- ثلث
- ریحان
- رقاع
- توقیع
- محقق
پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری خط نستعلیق، مجموعه فیلم‌های آموزش مقدماتی تا پیشرفته خط نستعلیق در فرادرس را تماشا کنید. لینک این مجموعه آموزش را در کادر پایین آورده‌ایم.
خط تعلیق در خطاطی با قلم
اولین خطی که آن را کاملاً ایرانی می‌دانند، خط تعلیق است. این خط از میانه قرن هفتم رواج پیدا کرد و نسبت به خطوط نستعلیق و نستعلیق شکسته، پیچیدگی‌های بیشتری دارد. از ویژگی‌های این خط، دایره و انحناهای زیاد و پیوستگی حروف و کلمات است. به دلیل همین ویژگی پیوستگی حروف و کلمات، از این خط برای نامه‌نگاری‌ها و مکتوبات دربار استفاده می‌کردند. بعد از پیدایش خطوط نستعلیق و شکسته نستعلیق، استفاده از خط تعلیق بسیار کمتر شد و امروزه فقط خطاطان ماهر می‌توانند با این خط بنویسند.
خط نستعلیق در خطاطی با قلم
این خط، یکی از رایج‌ترین انواع خط در خطاطی است که از ابتدای قرن نهم رایج شد و دارای هویتی ایرانی است. تعادل، توازن و انعطاف از ویژگی‌های خط نستعلیق است و همین ویژگی‌ها باعث رایج شدن این خط شد زیرا هم خواندن و هم نوشتن به خط نستعلیق، ساده‌‌تر از خط تعلیق است.
در تصویر زیر، نمونه‌ای از خط نستعلیق را مشاهده می‌کنید.
خط شکسته نستعلیق
این خط از جدیدترین انواع خط‌ها در خوشنویسی ایرانی و اسلامی است و رواج آن به قرن یازدهم برمی‌گردد. همچنین خط شکسته نستعلیق را ایرانی‌ترین خط نیز می‌دانند زیرا کاملاً توسط ایرانیان ابداع شده است. علت نام‌گذاری این خط، یکی از ویژگی‌های آن را نیز نشان می‌دهد. نام این خط را به این دلیل چنین انتخاب کرده‌اند که ترسیم حروف در این خط به‌گونه‌ای است که انگار رسم حروف خط نستعلیق را در وسط آن رها کرده‌ایم. به‌طور کلی این خط را می‌توانیم ترکیبی از تعلیق و نستعلیق بدانیم. خط شکسته امروزه علاوه بر خطاطی در هنرهای دیگری چون گرافیک نیز کاربرد دارد.
انواع دیگری از خطاطی با قلم وجود دارند که به اندازه سه خط تعلیق، نستعلیق و شکسته نستعلیق، کاربرد ندارند اما برای آشنایی کامل شما با این نوع خطاطی، در ادامه، آنها را نیز معرفی می‌کنیم.
خط ثلث
حروف و کلمات در این خط دارای وقار و ایستایی هستند و به همین دلیل در گذشته از آن برای کتیبه‌نویسی در مکان‌های مهمی چون مساجد استفاده می‌کردند. از دیگر کاربردهای این خط، نوشتن عناوین سوره‌ها در کتابت قرآن، ساخت مهرها و حکاکی در سنگ بوده است. امروزه نیز از این خط برای مواردی چون کتابت قرآن استفاده می‌کنند.
خط ریحان
در این خط، نسبت به خطوط قدیمی، پیچیدگی زیادی وجود ندارد و حروف و کلمات، دارای تداخل نیز نیستند. کاربرد اصلی خط ریحان برای نگارش دیوان‌های شعر و مصحف‌ها بوده است. حروف و کلمات در این خط، دارای فواصل منظم و چینشی منظم هستند.
خط رقاع
کاربرد این خط در نگارش کتاب‌های معمولی (غیردینی) و همچنین نوشته‌های کوتاه روی کاغذهایی کوچک بوده است.
خط توقیع
از این خط، بیشتر برای امضای نامه‌ها و فرمان‌های حکومتی استفاده می‌کردند. این خط بسیار به خط رقاع شبیه است اما حروف و کلمات در این خط، درشت‌تر از خط رقاع هستند.
خط محقق
خط محقق نیز یکی دیگر از انواع خطوط شش‌گانه است که از مشخصات آن باید به درشت‌بودن حروف و کلمات، داشتن فاصله‌های منظم و تداخل نداشتن حروف در هم اشاره کنیم.
قالب های خطاطی با قلم
در این بخش با مهم‌ترین قالب ها در خطاطی با قلم آشنا میشویم. قالب‌های خطاطی را در فهرست زیر آورده‌ایم.
- سطرنویسی
- دوسطری نویسی
- چلیپا
- کتابت
- قطعات مرکب
- کتیبه
- سیاه مشق
در ادامه مطلب با همه این قالب‌ها آشنا میشویم. پیش از آن، پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری چلیپا که از مهم‌ترین و پرکاربردترین قالب‌های خطاطی است، فیلم آموزش چلیپا در نستعلیق در فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر پایین آورده‌ایم.
سطرنویسی
سطرنویسی پایه‌ای‌ترین و ساده‌ترین قالب در میان قالب های خوشنویسی است. سطرنویسی قالبی است که در آن، یک یا چند جمله، عبارت، مصراع و... را روی یک خط کرسی، خطاطی می‌کنیم. تمام قواعد سطرنویسی مانند رعایت فاصله حروف و کلمات، رعایت کرسی حروف و کلمات، ترکیب درست، رعایت نسبت‌ها و... را باید در همه قالب‌های دیگر نیز رعایت کنیم.
دوسطری نویسی
هرگاه یک سطر را زیر سطری دیگر خطاطی کنیم و کل خوشنویسی ما از دو خط تشکیل شود، از قالب دوسطری نویسی استفاده کرده‌ایم. این قالب را معمولاً برای خطاطی بیت‌های شعر به کار می‌بریم.
چلیپا
تکنیک چلیپا در واقع مربوط به زاویه نوشتن حروف و کلمات در خطاطی است. در چلیپا نحوه نوشتن کلمات بهصورت افقی نیست بلکه کل سطرها را بهصورت مورب در کاغذ رسم می‌کنیم. در گذشته از چلیپا برای کتابت آیات قرآن و دعاها استفاده می‌کردند اما در دوران معاصر معولاً ابیات شعرها را به روش چلیپا خطاطی می‌کنند.
کتابت
این قالب برای نگارش نوشته‌های طولانی و بهصورت ریز مناسب است. بیشترین کاربرد آن نیز در نگارش کتاب‌ها بوده است. برای مثال، کتابت‌های قرآن از زیباترین و بیشترین انواع کتابت هستند. این قالب از نظر اندازه دانگ‌ها به دو نوع کتابت جلی (کمی درشت) و کتابت خفی (کتابت ریز) تقسیم می‌شود. رعایت قواعد سطرنویسی در این قالب بسیار مهم است زیرا اشتباهی کوچک می‌تواند از زیبایی کل خطاطی بکاهد و زحمت خطاط را بر باد بدهد.
قطعات مرکب
ممکن است اثر نهایی خطاطی از چند نوع قالب مختلف تشکیل شده باشد در این صورت، نام قالب آن اثر، مرکب است. برای مثال اگر یک خطاط در یک برگه، در دو قالب چلیپا (در وسط) و سطرنویسی (در گوشه‌ها) خطاطی کند، یک قطعه مرکب ساخته است.
کتیبه
در این قالب، خطاط با دانگ درشت در ابعادی هندسی که معمولاً مربع یا مستطیل است، خطاطی می‌کند. بیشترین کاربرد این قالب در معماری است و از آن برای تزیین مکان‌های مختلف و به‌خصوص مکان‌های مذهبی استفاده می‌کنند. خطاطی‌هایی که در کاشی‌های مساجد و عمارت‌های قدیمی وجود دارند، در قالب کتیبه هستند.
سیاه مشق
در حال حاضر سیاه مشق، یکی از قالب‌های پرطرفدار در خطاطی است. در این نوع خطاطی، خطاط کلمات و حروف را در هم و روی هم می‌نویسد. زیبایی ترکیب کلی اثر خطاطی در سیاه مشق، دارای بیشترین اولویت است. چنانکه معنادار بودن یا نبودن واژه‌ها در این نوع خطاطی اهمیتی ندارد و تمرکز هنرمند بر زیبایی فرم و شکل است. خطاطان برای آفرینش سیاه مشق معمولاً از خط نستعلیق یا شکسته نستعلیق استفاده می‌کنند.
سیاه مشق به‌عنوان قالب خطاطی از دوران قاجار به بعد رواج پیدا کرد و پیش از آن، صرفاً کاغذهایی بود که از تمرین خطاطان به جا می‌ماند زیرا به دلیل کمبود کاغذ، حروف را روی هم می‌نوشتند و از کل فضای کاغذ استفاده می‌کردند.
جمع بندی خوشنویسی با قلم
در این مطلب از مجله فرادرس، نکات پایه برای خطاطی با قلم را یاد گرفتیم. همچنین وسایل مورد نیاز برای خوشنویسی با قلم را نیز معرفی کردیم. معرفی انواع خط و قالب‌ها در خطاطی نیز از دیگر مباحث این مطلب بود. با مطالعه این مطلب، همه نکات لازم برای شروع یادگیری خطاطی با قلم را خواهید آموخت.
