ادبیات سفر و زندگی چیست و چه ویژگی هایی دارد؟ – هر آنچه باید بدانید

ادبیات سفر و زندگی آثاری ادبی هستند که موضوع اصلی آن‌ها سفر و ذکر جزئیات شهرها یا کشورهای مقصد سفر است.

اگر نویسنده‌ای اثر ادبی خود را درباره خاطره‌ای از روزگار جوانی خود بنویسد، می‌توانیم اثر او را در زمره ادبیات سفر و زندگی قرار بدهیم.

بیوگرافی جزء ادبیات سفر و زندگی است اما اتوبیوگرافی را نمی‌توانیم در دسته ادبیات سفر و زندگی قرار بدهیم.

ذکر خاطره‌ای کوتاه نمی‌تواند در دسته ادبیات سفر و زندگی قرار بگیرد.

ملاحت‌های هر چهره، از آن دریاست یک قطره
به قطره سیر کی گردد کسی کش هست استسقا
دلا زین تنگ زندان‌ها رهی داری به میدان‌ها
مگر خفته است پای تو، تو پنداری نداری پا
(مولانا)

چو بشنید زو گفته موبدان
همان گفته قارن و بخردان
بیامد به نزدیک ایران سپاه
به سر بر نهاده کیانی کلاه
به شاهی بر او آفرین خواند زال
نشست از بر تخت زو پنج‌ سال
(فردوسی)

از آنجا برفتیم به شهری رسیدیم که آن را عرقه می‌گفتند. چو از عرقه دو فرسنگ بگذشتیم به لب دریا رسیدیم و بر ساحل دریا روی از سوی جنوب چون پنج فرسنگ برفتیم به شهر طرابلس رسیدیم و از حلب تا طرابلس چهل فرسنگ بود بدین راه که ما رفتیم.
(ناصرخسرو)

آن دل که تو دیده‌ای ز غم خون شد و رفت
وز دیده خون گرفته بیرون شد و رفت
روزی به هوای عشق سیری می‌کرد
لیلی صفتی بدید و مجنون شد و رفت
(ابوسعید ابوالخیر)

دیروز به خانه خاله پری رفتیم. خاله برای ما دلمه درست کرده بود چون می‌داند که من عاشق دلمه‌های او هستم. بعد از خوردن ناهار همراه با دخترخاله‌ها و پسرخاله‌هایم به حیاط خانه خاله رفتیم و بازی‌های مختلفی کردیم. بعد از بازی و وقتی کاملاً هلاک شده بودیم، به داخل خانه برگشتیم و دیدم که خاله مثل همیشه سفره عصرانه را روی میز انداخته و آن را با خوراکی‌های مورد علاقه همه ما پر کرده است.

آن جدایی قلب مرا آنچنان آزرده بود که گاهی در شبانه‌روز موقعیت‌هایی پیش می‌آمد که می‌توانستم در میانه کار، وسط جلسات کاری، در خیابان، هنگام تماشای نمایش کمدی و... بنشینم روی زمین و زار زار بگریم.

او تحصیلات ابتدایی خود را در یکی از مدارس دولتی غرب تهران آغاز کرد. پس از گذراندن دوران ابتدایی و برای شروع دوره متوسطه، به دلیل مأموریت پدر خود مجبور بود با خانواده به یکی از شهرهای جنوب کشور بروند. اینطور شد که او تا زمان قبول شدن در کنکور و شروع دوره کارشناسی، دیگر به تهران بازنگشت. او دوران کارشناسی خود را در دانشگاه تهران و با بهترین نمرات سپری کرد و به همین دلیل نیز توانست بدون کنکور در مقطع کارشناسی ارشد همان دانشگاه پذیرفته شود.

 من یادگیری هنر را از ده سالگی شروع کردم. درست زمانی که برای اولین بار به کلاس نقاشی و طراحی رفتم. البته آن زمان خودم کوچک‌ترین علاقه‌ای به آن کلاس نداشتم و حتی یادم است که مادرم تقریباً مرا مجبور کرد که در جلسه اول کلاس شرکت کنم. اما همه این‌ها برای پیش از قدم گذاشتن به آن کلاس بود. نمی‌دانم چه‌طور بیان کنم تنها می‌توانم بگویم که منی که از آن کلاس خارج شدم هیچ شباهتی به منی که وارد کلاس شده بود، نداشتم.

آثار ادبیات سفر و زندگی را در دسته ادبیات غنایی قرار می‌دهیم زیرا عنصر قالب در این آثار ادبی، عاطفه و احساس است.

آثار ادبیات سفر و زندگی را باید در دسته ادبیات حماسی قرار بدهیم زیرا هر دو این‌ها، داستانی هستند.

آثار مربوط به ادبیات سفر و زندگی را باید در دسته ادبیات تعلیمی قرار بدهیم زیرا هرکدام از سفرنامه‌ها، زندگی‌نامه‌ها و خاطره‌نویسی‌ها دربردارنده موضوعاتی آموزنده برای دیگران هستند.

تنها قالب یا فرم آثار ادبی سفر و زندگی، نثر است یعنی هرگز ممکن نیست که یک ادیب برای نوشتن بیوگرافی، خاطره، سفرنامه نویسی و...  از قالب شعر برای بیان سخن‌های خود استفاده کند.

ادبیات سفر و زندگی نوعی از ادبیات داستانی است زیرا گونه‌های ادبیات سفر و زندگی مانند بیوگرافی، خاطره‌نویسی، سفرنویسی و... همگی از زیرمجموعه‌های ادبیات داستانی هستند.

نوع ادبی آثاری که آن‌ها را در دسته ادبیات سفر و زندگی قرار می‌دهیم، ادبیات داستانی است.

آثاری که در دسته ادبیات داستانی قرار می‌گیرند مانند رمان یا داستان کوتاه، هیچ ارتباط و شباهتی با آثار ادبیات سفر و زندگی مانند سفرنامه و زندگی‌نامه ندارند.

ادبیات سفر و زندگی و ادبیات داستانی مشابه هستند اما یکی نیستند و هیچ‌کدام از آن‌ها در دسته آن دیگری قرار نمی‌گیرند زیرا در هر دو آن‌ها ممکن است حالتی از قصه‌گویی وجود داشته باشد اما برای آنکه اثری ادبی را در دسته ادبیات داستانی قرار بدهیم باید دارای عناصر خاص این نوع ادبی مانند زاویه دید، شخصیت، لحن و... باشد اما برای ادبیات سفر و زندگی، وجود چنین عناصری الزامی نیست.

همه آثار ادبی که در دسته ادبیات حماسی قرار می‌گیرند، در واقع در دسته ادبیات سفر و زندگی نیز قرار می‌گیرند.

تنها دسته‌ای از آثار ادبی حماسی را می‌توانیم در دسته ادبیات سفر و زندگی نیز قرار بدهیم که خود نویسنده یا شاعر، از نزدیک درگیر ماجراهای حماسی بوده باشد و زندگی خود را در میان حوادث حماسی، روایت کند. 

آثار ادبی حماسی را نمی‌توانیم در دسته ادبیات سفر و زندگی قرار بدهیم زیرا اصل آثار ادبی حماسی، شرح رشادت‌ها، جنگ‌ها، پهلوانی‌ها و مفاهیمی این‌چنینی است و حتی اگر در خلال آن به زندگی خود یا دیگران پرداخته شود، اصل و بنیان نوشته، خاطره‌نگاری یا بیوگرافی نیست بلکه حماسه است.

اگر اثر ادبی حماسی، بیان داستان زندگی پهلوانان یا پاشاهان یا یک ملت باشد، می‌توانیم آن را در دسته ادبیات سفر و زندگی نیز قرار بدهیم.

آن جوانمرد راه، آن پاکباز درگاه، آن متصرف طریقت، آن متوکل به حقیقت، آن صاحب فتوت شیخی احمد خضرویه بلخی -رحمة الله علیه- از معتبرات مشایخ خراسان بود و از کاملان طریقت بود و از مشهوران فتوت بود و از سلطانان ولایت و از مقبولان جمله فرقت بود و در ریاصت مشهور بود و در کلمات عالی مذکور بود و صاحب تصنیف بود و هزار مرید داشت که هر هزار بر آب می‌رفتند و بر هوا می‌پریدند و در ابتدا مرید حاتم اصم بود و با ابوتراب صحبت داشته بود و برحفض را دیده بود.
(عطار)

پس از بیت المقدس عزم کردم که در دریا نشینم و به مصر روم و باز از آنجا به مکه روم. باد معکوس بود به دریا متعذر بود رفتن. به ره خشک برفتم و به رمله بگذشتم. به شهری رسیدیم که آن را عسقلان می‌گفتند و بازار و جامع نیکو و طاقی دیدم که آنجا بود کهنه، گفتند مسجدی بوده است. طاقی سنگین عظیم بزرگ چنان که اگر کسی خواستی خراب کند، فراوان مالی خرج باید کرد تا آن خراب شود.
(ناصرخسرو)

روز اردو همه دانش‌آموزان در حیاط مدرسه صف بسته بودند تا یکی یکی سوار اتوبوس‌ها شوند. در هر اتوبوس یکی از ما معلم‌ها باید همراه بچه‌ها می‌بود. مدیر من را مسئول بچه‌های سال سوم کرده بود و به همین خاطر رفتم توی اتوبوس آن‌ها. خیلی‌هایشان را می‌شناختم چون شاگرد خودم بودند و با خیلی‌های دیگر نیز در همان سفر آشنا شدم. در آن سفر با بچه‌های سال سوم به شیراز رفتیم و سعی می‌کردم اطلاعات تاریخی هر مکان را به آن‌ها یادآوری کنم. در انتهای سفر هم از بچه‌ها خواستم تا بعد از برگشت به تهران، از جذابیت‌های شیراز انشایی بنویسند.

مادر بدون مکث گفت: «نه، نمی‌شود.» مهسا گفت: «آخر مادر، تو اصلاً نمی‌دانی با چه مخالفت می‌کنی. اگر فقط یک بار با من بیایی سر کلاس، می‌فهمی آن بچه‌ها چه‌قدر معصوم و بی‌آزارند. آزار آن‌ها به مورچه هم نمی‌رسد چه برسد به...» مادر پرید وسط حرف مریم: «بی‌آزار باشند یا نباشند من و پدرت دلمان نمی‌خواهد دختری که در بهترین دانشگاه‌های این مملکت درس خوانده، برود معلمی کند، آن هم معلمی بچه‌های مریض.» مریم با عصبانیت گفت: «مادر! اختیار زندگی من دیگر دست خودم است نه شما و بابا. من به آن بچه‌ها درس می‌دهم چه شما بخواهید و چه نخواهید.» بعد رویش را برگرداند، به اتاق رفت و بعد از چند دقیقه از اتاق خارج شد.

خیر این نوشته، در دسته ادبیات داستانی قرار می‌گیرد و ارتباطی با ادبیات سفر و زندگی و گونه‌های آن ندارد.

آری این نوشته در دسته ادبیات سفر و زندگی قرار می‌گیرد و گونه آن نیز بیوگرافی است زیرا نویسنده در آن به شرح زندگی عطار پرداخته است.

آری این نوشته را در دسته ادبی ادبیات سفر و زندگی قرار می‌دهیم و چون نویسنده در آن به بیان شرح حال دیگری پرداخته است، نوع این نوشته اتوبیوگرافی است.

خیر این نوشته را باید در دسته نوشته‌های علمی و غیرادبی قرار بدهیم بنابراین در هیچ‌کدام از دسته‌بندی‌های آثار ادبی جای ندارد.

جد من، رضا، از اهالی تبریز بود. پدرم عسکر نام داشت و در شهر ایروان با شغل معماری و قنادی زندگی می‌کرد. من در سال ۱۲۶۴ شمسی در شهر ایروان متولد شدم. تحصیلات من با اصول قدیمی و در مساحد بوده است و در پانزده سالگی با مختصر سواد بی‌ارزشی که داشتم مجبور به ترک تحصیل شدم. گذران زندگیم از طریق اشتغال با حرفه‌های پدرم بود. در دوران جوانی به طور قاچاق در منازل به دختران درس می‌دادم و از خبرنگاران روزنامه‌های «قفقاز» و شاعران روزنامه فکاهی «ملانصرالدین» بودم.
(جبار باغچه‌بان)

حسین علی میرزا ملقب به فرمانفرما پسر پنجم فتحعلی شاه در تاریخ ۱۲۰۳ ه.ق. متولد و در سال ۱۲۵۱ ه.ق. در تهران در عمارت برج نوش به ناخوش‌وبا درگذشت. در سال ۱۲۱۴ در سن دوازده سالگی به پیشکاری چراغ علی خان نورایی قوریساول باشی (رئیس تفنگداران خاصه) فتحعلی شاه به حکومت فارس منصوب شد. نامبرده از پسران بی‌عرضه و بی‌کفایت فتحعلی شاه بوده و مدت ۳۷ سال از ۱۲۱۴ تا ۱۲۵۰ یعنی تا زمان فوت پدرش والی فارس بود.
(مهدی بامداد)

شریعتی ضمن رد پیروی از دستگاه مذهبی، از تلاش برای یافتن و رسیدن به «وحدت وجود» به عنوان محور و رکن اصلی کلیه مذاهب حقیقی یاد می‌کرد و این کار را پیش از هر چیز، یک وظیفه شخصی و مستقل می‌دانست... شریعتی از تصوف رسمی و دارای تشکیلات و مراسم خاص نفرت داشت، استدلال می‌کرد که در تصوف، چیزهایی مثل خانقاه و فرقه و قطب محلی از اعراب ندارد.
(علی رهنما)

دکتر مصدق با آنکه دکتر حقوق است، بیماری جامعه را بیش از یک پزشک تشخیص می‌دهد به همین جهت است که هرکس از هرجا مأیوس می‌شود به خانه او پناه می‌برد. روزی که او به مجلس می‌رفت، روزنامه‌ها نوشتند: «پدر ملت به خانه ملت رفت.»... گاهی اوقات که پای عشق وطن و مصالح میهن توی کار باشد، دکتر جسارت عجیبی پیدا می‌کند، یک تنه به جنگ اشقیا می‌رود.
(نصرالله شیفته)

اگر نویسنده‌ای در خلال سخن گفتن از خاطرات جوانی خود به اوضاع اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و اقتصادی زمانه و کشور خود نیز بپردازد، اثر او را نمی‌توانیم در دسته ادبیات سفر و زندگی قرار بدهیم.

اگر یک نویسنده یا شاعر اثر ادبی خود را درباره سفر شخص دیگری جز خودش به مکانی دیگر بنویسد یعنی سفر خود را روایت نکند بلکه به شرح سفر شخص دیگری بپردازد، دیگر آن اثر در دسته ادبیات سفر و زندگی قرار نمی‌گیرد.

اگر نویسنده‌ای در شرح داستان زندگی خود، به شرح و توضیح داستان زندگی دیگران نیز بپردازد، دیگر نباید آن را در دسته ادبیات سفر و زندگی قرار بدهیم.

اگر نویسنده‌ای اثر ادبی خود را درباره حوادث از سر گذرانده یک ملت و شرح جنگ‌‌ها، دلاوری‌ها و رشادت‌های یک ملت بنویسد، نباید آن را در دسته ادبیات سفر و زندگی قرار بدهیم.