فرادرسروش تشخیص نقش های دستوری در شعر + مثال و تمرین
از آنجا که جای اجزای جمله در شعرها عوض می‌شود، برای یافتن نقش‌های دستوری باید ابتدا هر شعری را از شیوه بلاغی به شیوه عادی بازنویسی کنیم سپس نقش دستوری اجزای آن را مشخص کنیم. برای مثال، مصرع «به ملازمان سلطان که رساند این دعا را» از «حافظ» را باید به صورت «که این دعا را به ملازمان سلطان رساند» بنویسیم. سپس می‌توانیم از روش‌هایی که برای یافتن هریک از نقش‌های دستوری در جمله‌ها وجود دارد، استفاده کنیم. در این مطلب از مجله فرادرس، روش تشخیص نقش های دستوری در شعر را یاد می‌گیریم و مثال‌هایی زیادی را با هم بررسی می‌کنیم. در انتهای مطلب نیز، پرسش‌هایی چهارگزینه‌ای قرار داده‌ایم تا میزان یادگیری خود را بسنجید.
روش تشخیص نقش های دستوری در شعر
در شعر فارسی به دلیل رعایت وزن و قافیه، شاعر ممکن است ساختار دستوری جمله را بر هم بزند. برای مثال ممکن است در یک مصرع یا بیت، فعل جمله قبل از فاعل بیاید. پس برای تشخیص نقش های دستوری در شعر باید ابتدا مصرع یا بیت را مطابق با دستور زبان معیار بازنویسی کنیم و سپس هرکدام از اجزای جمله را مطابق با روش‌هایی که در ادامه مطلب توضیح داده‌ایم، پیدا کنیم. منظور از بازنویسی بیت به شیوه معیار این است که اجزای جمله‌ای که می‌خوانیم را مطابق با ترتیب اجزای جمله‌هایی که خودمان می‌گوییم، بنویسیم.
پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری نقش های دستوری در شعر، فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دوازدهم فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.
سه مرحله اولیه تشخیص نقش های دستوری
در دستور زبان فارسی، اجزای جمله متناسب با نوع فعل آن‌ها با هم تفاوت دارند. در یک دسته‌بندی کلی، افعال فارسی به دو نوع اسنادی یا ربطی و خاص یا تام تقسیم می‌شوند که در اولین مراحل باید تا تشخیص نوع فعل پیش برویم. در جدول زیر، سه مرحله ابتدایی تشخیص نقش های دستوری شعر را با یک مثال توضیح داده‌ایم. دقت کنید که باید این سه مرحله را برای هر نوع مصرع یا بیت با هر نوع فعلی طی کنید.
آب حیات من است خاک سر کوی دوست
گر دو جهان خرمیست، ما و غم روی دوست
(سعدی)
| مراحل اولیه تشخیص نقش دستوری در شعر | مثال |
| ۱. نوشتن مصرع یا بیت به شیوه عادی (تبدیل زبان بلاغی به زبان عادی) | خاک سر کوی دوست، آب حیات من است. |
| ۲. یافتن فعل جمله | «است» |
| ۳. تشخیص نوع فعل جمله (اسنادی یا تام بودن فعل جمله) | اسنادی |
مراحل تشخیص نهاد و مسند
بعد از یافتن فعل جمله، اگر نوع آن، اسنادی (ربطی) بود باید نهاد جمله و مسند جمله را با فرمول‌های گفته‌شده در جدول پایین مشخص کنیم. دقت کنید که هر فعلی که به انجام کاری خاص دلالت نکند و فقط برای ربط دادن نهاد و مسند استفاده شده باشد، فعل ربطی یا اسنادی است. پرکاربردترین افعال ربطی در زبان فارسی این افعال هستند: «است، بود، شد، گشت، گردید و...» اما این فعل‌ها نیز اگر در جمله‌ای معنای انجام کار خاصی را بدهند، دیگر اسنادی نیستند و فعل خاص و تام محسوب می‌شوند. اگر فعل جمله، خاص و تام بود باید مطابق با جدول بخش بعدی عمل کنیم.
| تشخیص نهاد و مسند | مثال |
| ۱. اطمینان از اسنادی بود فعل جمله (نداشتن معنای انجام کار و عمل خاص) | «است» در جمله «خاک سر کوی دوست آب حیات من است.» معنای اسنادی دارد. |
| ۲. یافتن نهاد جمله با قرار دادن پرسش «چه‌چیزی / چه‌کسی؟» قبل از فعل جمله | پرسش: «چه‌چیزی است؟» / پاسخ: «خاک سر کوی دوست (نهاد)» |
| ۳. یافتن مسند جمله با قرار دادن پرسش «چگونه؟» قبل از فعل جمله | پرسش: «چگونه است؟» / پاسخ: «آب حیات من (مسند)» |
تا اینجا، مراحل اولیه روش تشخیص نقش های دستوری در شعر را یاد گرفتیم و روش تشخیص نهاد و مسند را نیز با مثال توضیح دادیم. در ادامه، روش تشخیص همه نقش‌های دستوری دیگر مانند فاعل، مفعول، متمم، تمیز، قید، صفت و... را نیز با مثال بررسی می‌کنیم.
مراحل تشخیص گذرا یا ناگذر بودن فعل خاص
اگر فعل جمله، از نوع تام و خاص بود، ابتدا فاعل آن را با روش بیان‌شده در جدول پایین پیدا می‌کنیم. منظور از خاص بودن یک فعل این است که معنای انجام یک کار و عمل خاص بدهد. برای مثال، مصدرهای «گفتن، خوردن، پوشیدن، بردن و...» فعل خاص می‌سازند زیرا هرکدام بر انجام یک عمل خاص دلالت می‌کنند. اگر فعل خاص در بیت یا مصرع ما از نوع ناگذر بود یعنی برای کامل شدن معنای خود به چیزی جز فاعل نیاز نداشت، مطابق با جدول زیر، فاعل آن را پیدا می‌کنیم. اما اگر فعل ما گذرا بود برای یافتن دیگر اجزای آن، به سراغ روش‌های جدول بخش بعدی می‌رویم.
پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری تشخیص فعل‌های فارسی، از فیلم آموزش رایگان فعل فارسی فرادرس که لینک آن را در کادر زیر آورده‌ایم، استفاده کنید.
وی اهل خرابات که در غرقابید
صد قافله بگذشت و شما در خوابید
(مولانا)
| تشخیص فعل لازم و متعدی | مثال |
| ۱. اطمینان از خاص بودن فعل (معنای انجام یک کار و عمل خاص را بدهد.) | فعل «بگذشت» خاص است زیرا معنای عمل خاص «گذشتن» می‌دهد. |
| ۲. تشخیص گذرا بودن یا ناگذر بودن فعل خاص | فعل «بگذشت» در این جمله، ناگذر (لازم) است. |
| ۳. یافتن فاعل جمله با قرار دادن پرسش «چه‌کسی / چه‌چیزی؟» قبل از فعل جمله | پرسش: «چه‌چیزی بگذشت؟» /پاسخ: «صد قافله (فاعل)» |
روش تشخیص مفعول با مثال
اگر فعل خاص جمله، گذار به مفعول، متمم، تمیز یا چند مورد از این‌ها بود، کافی است مطابق با روش‌های گفته‌شده در جدول‌های زیر عمل کنیم. دقت کنید که فاعل فعل‌های گذرا نیز مانند فاعل افعال لازم، با قرار دادن پرسش «چه‌کسی / چه‌چیزی؟» قبل از فعل جمله، مشخص می‌شود. برای یافتن مفعول فعل گذرا به مفعول، روش جدول زیر را به کار می‌بریم.
البته مفعول نشانه‌هایی چون «را» مفعولی دارد که به کمک این نشانه مفعولی نیز می‌توانیم آن را پیدا کنیم اما با توجه به وجود انواع دیگری از حرف «را» در زبان فارسی که ممکن است آن‌ها را با را مفعولی اشتباه بگیریم، مطمئن‌ترین راه برای شناسایی مفعول‌ها، همین روشی است که در جدول پایین آورده‌ایم و شناسایی مفعول در شعر را با آن توضیح داده‌ایم.
برای یادگیری مفعول و شناسایی آن از فیلم آموزش رایگان مفعول در فارسی فرادرس که لینک آن را در کادر زیر آورده‌ایم، استفاده کنید.
پیمانه بدادند و قدح بازگرفتند
گفتند هنیئاً لک و پاسخ بشنیدند
(آشفته شیرازی)
| تشخیص مفعول | مثال |
| قرار دادن پرسش «چه‌کسی / چه چیزی را؟» قبل از فعل جمله | «چه‌چیزی را بدادند؟» / پاسخ: «پیمانه (مفعول)» |
| «چه‌چیزی را بازگرفتند؟» / پاسخ: «قدح (مفعول)» |
نکته: ممکن است برخی از اجزای ضروری یا غیرضروری جمله‌ها به قرینه لفظی یا معنایی حذف شوند و در جمله وجود نداشته باشند. برای مثال، فاعل هر دو جمله «پیمانه بدادند.» و «قدح بازگرفتند.» در بیت بالا حذف شده است و از روی شناسه افعال این جمله‌ها یعنی «-َ ند» موجود در انتهای آن‌ها، پی می‌بریم که فاعل این جمله‌ها، سوم شخص جمع (با ضمیر آن‌ها) است.
روش تشخیص متمم با مثال
متمم اسم یا گروهی اسمی است که بعد از یک حرف اضافه می‌آید و معنای بعضی افعال را کامل می‌کند. برای مثال، فعل «برگشتم» در جمله «من به خانه برگشتم.» بدون متمم «خانه» معنای کاملی ندارد. در جدول زیر، نمونه‌ای از یافتن متمم در شعر را بررسی کرده‌ایم.
چنان برگشتم از عشقش فغانی
که غیر از او نگنجد در خیالم
(بابافغانی)
| تشخیص متمم | مثال |
| اسم یا گروه اسمی که بعد از حرف اضافه آمده و معنای فعل را کامل کرده است. | اسم «خیالم» که بعد از حرف اضافه «در» آمده، معنای فعل «نگنجد» را کامل کرده است. |
نکته: ممکن است یک فعل گذرا برای کامل شدن معنای خود به مفعول و متمم با هم نیاز داشته باشد. به مثال زیر توجه کنید.
زلفت هزاردل به یکی تار مو ببست
راه هزار چاره‌گر از چارسو ببست
(حافظ)
| تشخیص اجزا | در مثال |
| یافتن فاعل: «چه‌کسی / چه‌چیزی» + فعل جمله | «چه‌چیزی ببست؟» پاسخ: «زلفت (فاعل)» |
| یافتن مفعول: «چه‌کسی / چه‌چیزی را» + فعل جمله | «چه‌چیزی را ببست؟» پاسخ: «هزار دل (مفعول)» |
| یافتن متمم: اسم بعد از حرف اضافه و کامل‌کننده معنای فعل | «یکی (یک) تار مو» متممی است که بعد از حرف «به» آمده و معنای فعل و جمله را کامل کرده است. |
روش تشخیص تمیز با مثال
برخی از فعل‌های گذرا مانند مصدرهای «محسوب کردن، دانستن، برشمردن، حساب کردن، نامیدن و...» علاوه بر مفعول، به نقشی دستوری نیاز دارند که ابهام آن‌ها را برطرف کند. به چنین نقشی در زبان فارسی، تمییز می‌گوییم و راه تشخیص آن را در جدول پایین توضیح داده‌ایم.
تو ای ناخورده جام عشق، هشیاری مکن دعوی
که من هم خویش را هشیار می‌پنداشتم روزی
(امیرخسرو دهلوی)
| تشخیص تمیز | مثال |
| قرار دادن پرسش «چگونه؟» قبل از فعل‌هایی مانند «به شمار آوردن، دانستن، حساب کردن و...» | «چگونه می‌پنداشتم؟» پاسخ: «هشیار (تمیز)» |
تا اینجا روش تشخیص نقش های دستوری در شعر مانند فاعل، مفعول و... را یاد گرفتیم. در ادامه، روش تشخیص نقش های دستوری دیگر را نیز توضیح می‌دهیم.
روش تشخیص نقش های دیگر
تا اینجا مراحل مختلف روش تشخیص نقش های دستوری در شعر را یاد گرفتیم اما در دستور زبان فارسی نقش‌های دستوری دیگری نیز وجود دارند که اهمیت آن‌ها از نقش‌های گفته‌شده تا این بخش از مطلب، کمتر است اما شناخت و تشخیص آن‌ها نیز الزامی است. پس در این بخش به یادگیری روش تشخیص این نقش‌ها می‌پردازیم. توجه کنید که اسنادی بودن یا نبودن فعل، نقشی در بودن یا نبودن نقش‌های دستوری فهرست پایین در جمله ندارد. یعنی این نقش‌ها می‌توانند در هر نوع جمله‌ای وجود داشته باشند.
- منادا
- قید
- صفت
- مضافالیه
در ادامه، روش تشخیص هرکدام از نقش‌های بالا را با مثال توضیح می‌دهیم. پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری اجزای مختلف جمله‌ها در زبان فارسی، فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هشتم فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.
روش تشخیص نقش منادا در شعر
منادا یکی از نقش‌های اصلی در دستور زبان فارسی است که منظور از آن، اسم یا گروهی اسمی است که مورد خطاب قرار گرفته است. یعنی گوینده کلام، آن اسم یا گروه اسمی را مخاطب خود قرار داده است. منادا نشانه‌هایی چون «یا، الا، ای و...» در قبل از خود دارد اما همه مناداها همراه با این حروف ندا به کار نمی‌روند. پس مهمترین نکته برای شناسایی منادا در شعر، توجه به معنای جمله و بررسی مورد خطاب بودن یا نبودن اسم است.
| تشخیص منادا در شعر |
| توجه به معنا برای یافتن اسم یا گروه اسمی که مورد خطاب گوینده است. |
| یافتن اسمی که با حروف ندا همراه است. خدایا / ای خدا / ایها الناس / الا ساقی |
مثال
در بیت زیر، شاعر «مسلمانان» را مخاطب خود قرار داده است و جمله خود را خطاب به آنان می‌گوید. پس نقش دستوری «مسلمانان» در این مصرع، منادا است. یکی از روش‌های اشتباه نگرفتن منادا با نهاد یا فاعل جمله، این است که نهاد و فاعل باید از نظر شخص و شمار (صیغه) با شناسه فعل جمله مطابقت داشته باشند. همانطور که در مثال زیر می‌بینید، فعل این جمله «گفت» است که در صیغه سوم شخص مفرد صرف شده است پس «مسلمانان» که جمع است نمی‌تواند فاعل یا نهاد آن باشد.
مسلمانان مسلمانان چه باید گفت یاری را
که صد فردوس می‌سازد جمالش نیم‌خاری را
(مولانا)
روش تشخیص قید در شعر
قیدها واژه‌هایی هستند که چگونگی، زمان، مقدار، کیفیت و... فعل جمله، فاعل، مفعول و... را مشخص می‌کنند. برای مثال، واژه «خندان» در جمله «من خندان به خانه می‌رفتم.»، قیدی برای فاعل جمله (من) است. یک نکته مهم برای شناسایی انواع قید این است که با حذف قید از جمله‌ها هیچ اخلالی و اشکالی در معنای جمله پدید نمی‌آید. قیدها انواع مختلفی چون قید مکان، قید زمان و... دارند که در جدول زیر، روش‌های تشخیص انواع قید را آورده‌ایم.
| روش‌های تشخیص قید | مثال |
| واژه‌های نشان‌دهنده زمان وقوع فعل | من فردا می‌آیم. |
| واژه‌های نشان‌دهنده مکان وقوع فعل | من همین‌جا بودم. |
| واژه‌های نشان‌دهنده چگونگی وقوع فعل | او تند رانندگی می‌کرد. |
| واژه‌های تنوین‌دار مانند «حتماً، فعلاً، ظاهراً و...» | حتماً همدیگر را ببینیم. |
| واژه‌های نشان‌دهنده حالت فاعل و مفعول جمله | خواهرش گریان به خانه رسید. |
| واژه‌های نشان‌دهنده مقدار (جز اعداد) | من خیلی صبر کردم. |
| واژه‌های نشان‌دهنده تأیید و تصدیق | قطعاً همینطور است. |
| واژه‌های نشان‌دهنده تردید | شاید بروم. |
| واژه‌های نشان‌دهنده ترتیب (جز اعداد ترتیبی) | بعد به خانه برگشتیم. |
| واژه‌های مختص قید بودن مانند «هنوز، هرگز و...» | هرگز این را نشنیده بودم. |
مثال
در جدول زیر، قید یک جمله از بیت زیر را مشخص کرده‌ایم.
بخورد اندکی نان و نالان بخفت
به دستار چینی رخ اندر نهفت
(فردوسی)
| تشخیص قید | در مثال |
| قابل حذف بودن | نالان |
| نشان‌دهنده چگونگی وقوع فعل | «نالان» نشان‌دهنده چگونی فعل «بخفت» است. |
روش تشخیص صفت در شعر
صفت‌ها یکی از انواع دستوری کلمه در زبان فارسی هستند که می‌توانند با کسره به اسم‌های مختلف اضافه شوند و ترکیب‌های وصفی بسازند. همانطور که از نام این نقش پیدا است، از صفت‌های مختلف برای توصیف اسم‌ها استفاده می‌کنیم. روش‌های تشخیص صفت را در جدول زیر آورده‌ایم. اگر ترکیب ما بعد از انجام روش‌های زیر، معنادار بود، واژه دوم آن ترکیب، صفت است.
نشسته به آرام در پیشگاه
چو سرو بلند از برش گرد ماه
(فردوسی)
| روش های تشخیص صفت | مثال |
| ۱. گذاشتن «ی» بین واژه اول و واژه دوم ترکیب | «سروی بلند» معنادار است. |
| ۲. اضافه کردن «تر» به واژه دوم | «سرو بلندتر» معنادار است. |
| ۳. حذف کسره بین دو واژه و قرار دادن فعل «است» بعد از واژه دوم | «سرو، بلند است.» معنادار است. |
تشخیص صفت در ترکیب وصفی مقلوب
در برخی از اشعار به دلیل رعایت وزن و قافیه، شاعر ترکیب وصفی را مقلوب می‌سازد یعنی جای صفت و موصوف را عوض می‌کند و صفت را قبل از موصوف می‌آورد. در چنین شرایطی، شناسایی صفت بسیار مهم است. اگر در شعری با ترکیبی روبه‌رو شدیم که شک داشتیم ترکیب وصفی مقلوب است یا خیر، کافی است مطابق با مراحل جدول زیر، عمل کنیم.
این کهنه رباط را که عالم نام است
وآرامگه ابلق صبح و شام است
(خیام)
| تشخیص صفت در ترکیب وصفی مقلوب | در مثال |
| ۱. جابه‌جایی دو واژه موجود در آن ترکیب | تبدیل «کهنه رباط» به «رباط کهنه» |
| ۲. گذاشتن کسره (-ِ) بعد از واژه اول | «رباطِ کهنه» |
| ۳. بررسی معنادار بودن یا نبودن ترکیب جدید در همان جمله | این «رباط کهنه» را که عالم نام است. (که نامش عالم است.) |
| ۴. در صورت معنادار بودن ترکیب جدید، واژه دوم صفتی برای واژه اول است. | «کهنه» صفت اسم «رباط» است. |
روش تشخیص مضاف الیه در شعر
مضاف‌الیه‌ها اسم‌هایی هستند که با کسره به اسم‌های دیگر اضافه می‌شوند و ترکیب‌های اضافی را می‌سازند. برای مثال، اسم «علی» در ترکیب اضافی «کتاب علی»، مضافالیه است. برای تشخیص ترکیب‌های اضافی از وصفی و تشخیص مضاف‌ها و مضاف الیه ها از صفت کافی است از روش‌های جدول زیر استفاده کنیم.
برای یادگیری ترکیب‌های اضافی و تشخیص مضاف و مضافالیه، فیلم آموزش رایگان مضاف و مضافالیه در فارسی فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.
گفتم ای سلطان خوبان رحم کن بر این غریب
گفت در دنبال دل، ره گم کند مسکین‌غریب
(حافظ)
| تشخیص مضافالیه | مثال |
| ۱. معنادار نبودن ترکیب در صورت اضافه کردن «ی» به واژه اول | «سلطانیْ خوبان» معنادار نیست. |
| ۲. معنادار نبودن ترکیب در صورت اضافه کردن «تر» به واژه دوم | «سلطان خوبان‌تر» معنادار نیست. |
| ۳. معنادار نبودن ترکیب «واژه اول + واژه دوم + است» | «سلطان، خوبان است.» معنادار نیست. |
| معنادار بودن ترکیب در صورت قرار دادن «این / آن» بعد از واژه دوم | «سلطانِ این خوبان» معنادار است. |
تا اینجا روش تشخیص نقش های دستوری در شعر را با مثال یاد گرفتیم. در ادامه، روش تشخیص نقش‌های تبعی در شعر را با مثال توضیح می‌دهیم.
یادگیری نقش های دستوری شعر با فرادرس
تشخیص نقش‌های دستوری در جمله، یکی از مهمترین مباحث دستور زبان در هر زبانی است. اشعار فارسی به دلیل داشتن وزن و قافیه، تغییرات زیادی می‌کنند و ممکن است که جای اجزای آن‌ها کاملاً تغییر کند. پس باید روش تشخیص نقش های دستوری در شعر را یاد بگیریم و فرمول تشخیص هرکدام از نقش‌های دستوری را نیز بلد باشیم. به همین دلیل در این بخش برخی از فیلم‌های آموزشی فرادرس را آورده‌ایم که در یادگیری نقش های دستوری، کاربردی هستند.
- فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دوازدهم فرادرس
- فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه یازدهم فرادرس
- فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هشتم فرادرس
- فیلم آموزش رایگان مفعول در فارسی فرادرس
- فیلم آموزش رایگان فعل فارسی در فرادرس
- فیلم آموزش رایگان بدل در زبان فارسی در فرادرس
- فیلم آموزش رایگان مضاف و مضافالیه در فارسی فرادرس
همچنین برای یادگیری کامل مباحث مختلف ادبیات فارسی دوره متوسطه، می‌توانید از مجموعه آموزش زیر استفاده کنید.
روش تشخیص نقش های تبعی در شعر
در زبان فارسی سه نقش دستوری وجود دارد که کلمه‌هایی که در جایگاه این نقش‌ها قرار می‌گیرند به تبعیت از کلمه‌های قبلی خود یکی از نقش‌های اصلی را می‌پذیرند. این سه نقش تبعی، معطوف، بدل و تکرار هستند که روش تشخیص هرکدام از آن‌ها در شعر را توضیح می‌دهیم. برای مثال، اسم «سهیلا» در جمله «هادی و سهیلا رسیدند.» معطوف اسم «هادی (فاعل)» است و از نظر نقش دستوری تابع آن است.
پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری نقش‌های تبعی و روش تشخیص آن‌ها، فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه یازدهم فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.
تشخیص معطوف در شعر
معطوف واژه‌ای است که بعد از واو عطف می‌آید و از نظر نقش دستوری، تابع واژه قبل از «واو» عطف است. یعنی معطوف همان نقشی را می‌پذیرد که واژه قبل از واو عطف پذیرفته است. برای مثال واژه «سامان» در جمله «سهراب و سامان را دیدیم.» نقش معطوفی دارد و نقش اصلی آن به تبعیت از واژه «سهراب»، نقش مفعولی است. آنچه برای شناسایی معطوف اهمیت دارد، شناسایی واو عطف از سایر «واو»های زبان فارسی است. در ادامه با انواع «واو» در زبان فارسی آشنا می‌شویم تا بتوانید آن‌ها را از واو عطف تشخیص دهید. به‌طور کلی، واو عطف نقش دستوری واژه قبل و بعد از خود را یکسان می‌کند.
مثال
در مثال زیر، کلمه «بستان»، معطوفی برای اسم «باغ» است. خود کلمه باغ، مفعول فعل «ساختی» است پس «بستان» نیز به تبعیت از باغ، نقش مفعولی می‌پذیرد.
دانه‌ای را باغ و بستان ساختی
خاک را کاشانه کردی عاقبت
(مولانا)
انواع واو
در جدول زیر، انواع واو در زبان فارسی را آورده‌ایم و مثالی برای هرکدام از آن‌ها قرار داده‌ایم تا در شناسایی واو عطف و معطوف، مشکلی نداشته باشید.
| انواع واو | توضیح | مثال |
| واو عطف | ایجاد پیوند بین دو واژه غیرفعلی و یکسان کردن نقش آن‌ها | من و تو می‌رویم. |
| واو ربط | هم‌پایه کردن دو جمله | او ایستاد و ما رفتیم. |
| واو ضمیری | ضمیر «او» | زو نشانی نمی‌بینم. |
| واو میانوند | بین دو واژه قرار می‌گیرد و یک واژه جدید می‌سازد. | مرگ‌ومیر / ساخت‌وساز |
| واو معیت | دارای معنای «همراهی» | دیگر من و برادر عزیزم. |
| واو مقابله | دارای معنای «در مقابل» | من ماندم و شما. |
| واو مباینت | دارای معنای «بعید بودن چیزی از چیز دیگر» | تو و کار خیر؟ |
| واو حالیه | دارای معنای «درحالیکه» | می‌رفتم و می‌گفتم. |
| واو حصر | دارای معنای «فقط و...» | بعد از این ما و زلف یار. |
تشخیص بدل در شعر
بدل، واژه یا گروهی از واژه‌ها است که بعد از یک اسم و گروه اسمی و بین دو ویرگول می‌آید و اطلاعاتی راجع به آن اسم می‌دهد. برای مثال، گروه اسمی «شاگرد اول مدرسه» در جمله «نازنین، شاگرد اول مدرسه، امروز حاضر نبود.» بدلی برای فاعل جمله (نازنین) است. بدل‌ها نیز از نظر نقش دستوری تابع مبدل منه خود (واژه قبلی) هستند. معمولاً تشخیص بدل‌ها آسان است مگر اینکه چند معطوف در جمله وجود داشته باشد.
برای یادگیری نقش بدل و تشخیص آن، می‌توانید فیلم آموزش رایگان بدل در زبان فارسی فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.
جدول تشخیص بدل از معطوف
اگر در جمله چندین معطوف وجود داشته باشد، فقط آخرین معطوف، «واو» عطف می‌گیرد و قبل از بقیه معطوف‌ها، ویرگول قرار می‌گیرد. در چنین مواقعی برای تشخیص بدل از معطوف کافی است که مطابق جدول زیر عمل کنیم.
فردوسی، سراینده شاهنامه، از بزرگ‌ترین شاعران و هنرمندان ایران است.
| تشخیص بدل از معطوف | مثال |
| ۱. بعد از کلمه میان دو ویرگول، «واو» وجود نداشته باشد. | در جمله بالا بین «شاعران» و «هنرمندان»، واو وجود دارد. |
| ۲. در صورت وجود «واو»، از عطفی نبودن آن مطمئن شویم. | واو موجود در جمله بالا، عطفی است. |
| ۳. در صورت عطفی بودن واو: اطمینان از عدم وجود ارتباط بین واژه بین دو ویرگول و واژه بعد از «واو» | «سراینده شاهنامه» به «فردوسی» مرتبط است نه به «هنرمندان» |
تشخیص نقش تکرار در شعر
نقش تکرار یکی از نقش‌های تبعی زبان فارسی است و نام دیگر آن تأکید است. اگر یک واژه یا گروه واژگانی در یک جمله با همان نقش ابتدایی خود تکرار شود، نفش تبعی تکرار وجود دارد. برای مثال، دومین «علی» در جمله «او علی است، علی.»، تکرار است و به تبعیت از اولین «علی»، نقش نهادی می‌گیرد. در جدول زیر، روش تشخیص نقش تبعی تکرار را آورده‌ایم.
شب شعله می‌کشد
با دود گیسوان تو در باد
در امتداد راه مه‌آلود
در دود
دود
دود
(قیصر امین‌پور)
| تشخیص تکرار | مثال |
| ۱. تکرار یک واژه یا گروه واژگانی در یک جمله | واژه «دود» سه بار آمده است. |
| ۲. اطمینان از نداشتن نقش دیگر آن واژه تکراری | «دود» دوم و سوم تکرار هستند و نقشی متفاوت با «دود» اول ندارند. |
انواع نقش های دستوری با مثال
در جدول زیر انواع نقش‌های دستوری زبان فارسی را با توضیحی کوتاه آورده‌ایم. همچنین برای هرکدام از این نقش‌ها، مثالی ساده نیز قرار داده‌ایم تا آن‌ها را به‌خوبی یاد بگیرید.
| نقش های دستوری زبان فارسی | توضیح خلاصه | مثال |
| نهاد | کل جمله، خبری درباره آن می‌دهد. | سهراب اینجا است. |
| مسند | صفت و حالتی که با فعل اسنادی به نهاد جمله نسبت می‌دهیم. | سهراب مهربان است. |
| فاعل | انجام دهنده فعل جمله | سهراب رفت. |
| مفعول | فعل جمله روی آن واقع یا انجام می‌شود. | سهراب مادرش را رساند. |
| متمم | همراه با حرف اضافه و کامل کننده معنای برخی فعل‌ها | سهراب از سوسک ترسید. |
| تمیز | برطرف‌کننده ابهام برخی از فعل‌های خاص | سهراب او را دوست می‌دانست. |
| منادا | واژه‌ای که مورد خطاب گوینده قرار گرفته است. | خدا کمک کن. |
| قید | نشان‌دهنده زمان، مقدار و... فعل یا دیگر اجزای جمله | سهراب خیلی مهربان است. |
| صفت | توصیف‌کننده اسم‌ها | سهراب مهربان را دیدم. |
| مضافالیه | اسمی که با کسره به اسم دیگری اضافه می‌شود. | کتاب سهراب را پس بده. |
| معطوف | واژه‌ی بعد از واو عطف که نقش واژه قبل از واو عطف را می‌پذیرد. | مریم و سهراب اینجا بودند. |
| بدل | واژه یا عبارت بین دو ویرگول و حاوی اطلاعاتی درباره یکی از اجزای جمله | سهراب، برادرزاده من، کلاس اولی است. |
| تکرار | تکرار یک واژه یا گروه واژگانی با همان نقش دستوری ابتدایی | سهراب رسید، سهراب. |
در مطلب زیر از مجله فرادرس، انوع نقش‌های دستوری زبان فارسی را با مثال توضیح داده‌ایم.
جدول خلاصه نکات روش تشخیص نقش دستوری در شعر
در این مطلب از مجله فرادرس روش تشخیص نقش های دستوری در شعر را یاد گرفتیم و نمونه‌های زیادی از آن را با هم تمرین کردیم. در همین حین با انواع نقش های دستوری فارسی آشنا شدیم و فرمول تشخیص آن‌ها را یاد گرفتیم. در انتهای مطلب نیز پرسش‌هایی چهارگزینه‌ای قرار دادیم که با پاسخ دادن به آن‌ها میزان یادگیری خود را بسنجید. در جدول زیر، خلاصه‌ای از مهمترین نکات بیان‌شده در این مطلب را آورده‌ایم اما برای یادگیری کامل این مبحث، حتماً کل مطلب را مطالعه کنید.
| ۱. سه مرحله ثابت و اولیه روش تشخیص نقش های دستوری در شعر | ۱. نوشتن مصرع یا بیت به شیوه عادی |
| ۲. یافتن فعل جمله | |
| ۳. مشخص کردن اسنادی یا خاص بودن فعل جمله | |
| ۲. روش تشخیص نهاد | چه‌کسی / چه‌چیزی + فعل اسنادی + ؟ |
| ۳. روش تشخیص مسند | چگونه + فعل اسنادی + ؟ |
| ۴. روش تشخیص فاعل | چه‌کسی / چه‌چیزی + فعل خاص + ؟ |
| ۵. روش تشخیص مفعول | چه‌کسی / چه چیزی + را + فعل خاص گذرا به مفعول + ؟ |
| ۶. روش تشخیص متمم | واژه بعد از حرف اضافه که معنای فعل جمله را کامل کرده است. |
| ۷. روش تشخیص تمیز | چگونه + فعل‌هایی مثل «نامید، دانست، برشمرد، حساب کرد و...» |
| ۸. روش تشخیص منادا | واژه‌ای که گوینده کلام، آن را مخاطب قرار داده است. نشانه‌ها: ای ، یا، الا، ایها و... قبل از واژه و «ا» بعد از واژه |
| ۹. روش تشخیص قید | واژه‌های قابل حذف از جمله که نشان‌دهنده زمان، مکان و چگونگی وقوع فعل یا حالت فاعل و مفعول هستند. |
| ۱۰. روش تشخیص صفت | ۱. گذاشتن «ی» بین دو واژه (معنادار باشد.) |
| ۲. گذاشتن «تر» بعد از واژه دوم (معنادار باشد.) | |
| ۳. حذف کسره و قرار دادن فعل «است» بعد از واژه دوم (معنادار باشد.) | |
| ۱۱. روش تشخیص مضافالیه | ۱. معنادار نبودن ترکیب بعد از انجام هر سه کار بالا (روش‌های تشخیص صفت) |
| ۲. معنادار بودن ترکیب در صورت قرار دادن «این» و «آن»، قبل از واژه دوم | |
| ۱۲. روش تشخیص معطوف | واژه غیرفعلی که بعد از واو عطف قرار گرفته و نقش دستوری آن با واژه قبل از واو عطف، یکسان است. |
| ۱۳. روش تشخیص بدل | واژه، ترکیب و گروه‌های غیرفعلی که بین دو ویرگول قرار می‌گیرد و اطلاعاتی درباره یکی از اجزای جمله می‌دهد. |
| ۱۴. روش تشخیص تکرار | تکرار یک واژه یا گروه واژگانی در جمله با همان نقش دستوری ابتدایی |
نمونه سؤال تشخیص نقش های دستوری در شعر
حالا که روش تشخیص نقش های دستوری در شعر را یاد گرفتیم و مثال‌هایی از آن را مشاهده کردیم، می‌توانید تمرین زیر را انجام دهید. برای انجام این تمرین، باید روی گزینه درست در هر سؤال کلیک کنید، سپس گزینه «مشاهده جواب» را بزنید تا پاسخ درست را ببینید. با ثبت هر جواب درست، یک امتیاز می‌گیرید و در انتهای تمرین یعنی پس از پاسخ دادن به همه پرسش‌ها و با زدن گزینه «دریافت جواب آزمون»، امتیاز نهایی خود را خواهید دید.
۱. در بیت زیر چند فعل وجود دارد؟
مقام عیش میسر نمی‌شود بی‌رنج
بلی به حکم بلا بسته‌اند عهدِ الست
۴ فعل: عیش، نمی‌شود، بسته‌اند و الست
۲ فعل: نمی‌شود و بسته‌اند
۳ فعل: نمی‌شود، بسته‌اند و الست
۳ فعل: عیش، نمی‌شود و بسته‌اند
۲. فعل‌های بیت زیر از نظر خاص یا ربطی بودن در کدام گزینه درست آمده‌اند؟
زین تنگنای خلوتم، خاطر به صحرا می‌کشد
کز بوستان باد سحر، خوش می‌دهد پیغام را
(سعدی)
می‌کشد: فعل ربطی / می‌دهد: فعل اسنادی
می‌کشد: فعل ربطی / می‌دهد: فعل خاص
می‌کشد: فعل تام / می‌دهد: فعل خاص
می‌کشد: اسنادی / می‌دهد: فعل ربطی
۳. در کدام گزینه، بیت زیر را به شیوه غیربلاغی نوشته‌ایم؟
تنها دل منست گرفتار در غمان
یا خود در این زمانه دل شادمان کم است؟
(سعدی)
تنها دل من در غم‌ها گرفتار است یا در این زمانه، دل شادمان کم است؟
تنها دل من است گرفتار غم‌ها یا خودِ دل شادمان در این زمانه کم نیست؟
دل من تنها است در گرفتاری با غم‌ها یا خود این زمانه دل شادمان کمی دارد.
تنها دل من گرفتار غم‌ها است یا خود دل‌های شادمان در این زمانه کم است.
۴. در کدام گزینه، هیچ فعل گذرایی وجود ندارد؟
ای باد بی‌آرام ما با گل بگو پیغام ما
کای گل گریز اندر شکر چون گشتی از گلشن جدا
(مولانا)
خمی که ابروی شوخ تو در کمان انداخت
به قصد جان من زار ناتوان انداخت
(حافظ)
کس ندانم که در این شهر گرفتار تو نیست
هیچ بازار چنین گرم که بازار تو نیست
(سعدی)
اکنون که گل سعادتت پربار است
دست تو ز جام می چرا بیکار است؟
(خیام)
فعل‌های موجود در گزینه‌های این سؤال را از نظر خاص یا ربطی بودن در فهرست زیر بررسی کرده‌ایم.
- گزینه اول: بگو (گذرا به مفعول و متمم)، گریز (گذرا به متمم) و گشتی (ناگذر)
- گزینه دوم: انداخت و انداخت (گذرا به مفعول و متمم)
- گزینه سوم: ندانم (گذرا به مغعول)، نیست (ناگذر) و نیست (ناگذر)
- گزینه چهارم: است (ناگذر) و است (ناگذر)
۵. روش تشخیص نهاد مصرع اول این بیت در کدام گزینه، درست است؟
گفت حافظ من و تو محرم این راز نه‌‌ایم
از می لعل حکایت کن و شیرین‌دهنان
(حافظ)
چه‌کسی / چه‌چیزی + فعل= من و تو
چه‌کسی / چه‌چیزی + فعل= حافظ
چه‌کسی / چه‌چیزی را + فعل= من و تو
چگونه + فعل= محرم این راز
۶. مسند کدام‌یک از گزینه‌های زیر، کلمه «گریان» است؟
به نوبهاران بستای ابر گریان را
که از گریستن اوست این زمین خندان
(رودکی)
ز تیغ تو الماس بریان شود
زمین روز جنگ از تو گریان شود
(فردوسی)
از چو من آزاده‌ای، الفت بریدن سهل نیست
می‌رود با چشم گریان سیل از ویرانه‌ام
(رهی معیری)
غم قتل و رنج غارت، لب خشک و چشم گریان
بنه ار یقین نداری قدمی برابر من
(صفایی جندقی)
۷. فاعل بیت زیر در کدام گزینه وجود دارد؟
مجنون چو شنید پند خویشان
از تلخی پند شد پریشان
(نظامی)
خویشان
پریشان
مجنون
چو
۸. بهترین راه برای تشخیص نقش مفعول در کدام گزینه وجود دارد؟
گذاشتن پرسش «چگونه» قبل از فعل جمله
گذاشتن پرسش «چه‌چیزی / چه‌کسی» قبل از فعل جمله
گذاشتن پرسش «چگونه» قبل از فعل اسنادی
گذاشتن پرسش «چه‌چیزی / چه‌کسی را» قبل از فعل جمله
۹. در کدام گزینه قید وجود دارد؟
خروشید و برجست لرزان ز جای
بدرید و بسپرد محضر به پای
(فردوسی)
چو خسرو دور شد زان چشمه‌ی آب
ز چشم آب‌ریزش دور شد خواب
(نظامی)
هر ناله که رندی به سحرگاه زند
از طاعت زاهدان سالوس به است
(خیام)
زمانه گفت مرا خشم خویش دار نگاه
که را زبان نه به بند است، پای در بند است
(رودکی)
۱۰. در بیت زیر، ترکیب اضافی وجود دارد یا ترکیب وصفی؟
بران سان سپاه اندر آرم به جنگ
که سیر آید از جنگ، جنگی پلنگ
(فردوسی)
سیر آید: ترکیب وصفی
جنگی پلنگ: ترکیب وصفی
بران سان: ترکیب اضافی
به جنگ: ترکیب اضافی
