فرادرسکیست تخمدان چیست؟ — انواع، علائم، عوارض و درمان
در این مطلب در مورد یکی از بیماری‌های شایع در زنان یعنی کیست تخمدان، انواع آن و روش‌های درمان و پیشگیری از کیست تخمدان توضیح داده‌ایم.
کیست تخمدان چیست؟
«کیست تخمدان» (Ovarian Cysts) کیسه‌ای پر از ماده مایع یا جامد، درون تخمدان یا روی سطح آن است. زنان در هر دو طرف رحم دارای یک تخمدان به رنگ سفید و به اندازه و شکل یک بادام هستند. تخمک درون تخمدان رشد می‌کند و بالغ می‌شود و در سیکل قاعدگی از تخمدان آزاد خواهد شد. بسیاری از زنان در طول زندگی خود حداقل یک بار مبتلا به کیست‌های خوش‌خیم تخمدان می‌شوند.
اکثر کیست‌های تخمدان ناراحتی کمی دارند و بی‌خطر هستند و طی چند ماه بدون درمان از بین می‌روند. با این حال، کیست تخمدان در صورت بزرگ شدن، افزایش تعداد یا پارگی، می‌توانند علائم و عوارض جدی ایجاد کنند. برای پیشگیری از مزمن شدن کیست‌های تخمدانی، معاینات منظم لگن خصوصا در افرادی با ریسک بالا، ضرورت دارد.
علائم کیست تخمدان
بیشتر کیست‌های تخمدان علامت خاصی ایجاد نمی‌کنند و خود به خود از بین می‌روند. با این حال، کیست‌های بزرگ تخمدان می‌توانند باعث بروز موارد زیر شوند:
- درد لگن
- درد مبهم یا تیز در قسمت پایین شکم در کنار کیست
- احساس پری یا سنگینی در شکم
- نفخ شکم
- درد در قسمت پایین کمر
- درد لگن قبل یا در طول پریود
- حساسیت پستان‌ها
- رابطه جنسی دردناک
در صورت مشاهده نشانه‌های زیر، احتمال پارگی کیست وجود دارد و مراقبت پزشکی ضروری و اورژانسی است:
- درد ناگهانی و شدید شکم یا لگن
- درد همراه با تب یا استفراغ
- علائم شوک
- پوست سرد و شکننده
- تنفس سریع و کوتاه
- سبکی سر یا ضعف
علت کیست تخمدان
از جمله شایع‌ترین علل کیست تخمدان عبارتند از:
- مشکلات هورمونی
- داروهایی محرک تخمک‌گذاری
- ابتلا به آندومتریوز
- اختلالات غده تیروئید
- بارداری: کیست تخمدان به طور معمول در اوایل بارداری ایجاد می‌شود
- عفونت های شدید لگن
انواع کیست تخمدان
کیست‌های تخمدان از نظر شدت و میزان خطر معمولا خوش‌خیم و گاهی بدخیم هستند. علاوه بر این، انواع مختلف دیگری کیست بر اساس ویژگی‌ها و عامل ایجاد کننده آن‌ها وجود دارند که کیست عملکردی شایع‌ترین است و انواع دیگر به ندرت مشاهده می‌شوند.
انواع کیست عملکردی یا فانکشنال
بیشتر کیست‌های تخمدان در نتیجه چرخه قاعدگی یه وجود می‌آیند و کیست عملکردی یا «کیست فانکشنال» (Functional Cysts) نام دارند. کیست‌های عملکردی معمولاً بی‌خطر هستند، به ندرت باعث درد می‌شوند و اغلب طی دو یا سه دوره قاعدگی خود به خود از بین می‌روند. به طور معمول هر ماه طی چرخه قاعدگی، در تخمدان ساختارهایی کیسه مانند به نام فولیکول رشد می‌کنند.
فولیکول‌ها هورمون‌های استروژن و پروژسترون را تولید و هنگام تخمک‌گذاری، تخمک آزاد می‌کنند. اگر فولیکول طبیعی بیش از اندازه رشد کند، به عنوان کیست عملکردی شناخته می‌شود. دو نوع کیست عملکردی به نام فولیکولار و سیستادنوم وجود دارند که در ادامه توضیح داده شده‌اند.
کیست فولیکولار
تقریبا در اواسط چرخه قاعدگی، تخمک از فولیکول خارج شده و به سمت پایین لوله رحمی حرکت می‌کند. تشکیل کیست فولیکولار زمانی شروع می‌شود که فولیکول پاره نشود یا تخمک را آزاد نمی‌کند، اما به رشد خود ادامه می‌دهد و مملو از مایع می‌شود. کیست فولیکولار می‌تواند روی تخمدان‌ها یا درون آن‌ها ایجاد شود. معمولاً در زنان در سن باروری و در نتیجه تخمک گذاری به وجود می‌آیند. دختران، قبل از بلوغ به ندرت ممکن است به آن مبتلا شوند.
کیست جسم زرد
پس از آزادسازی تخمک از فولیکول، تولید و ترشح استروژن و پروژسترون توسط آن‌ها و برای بارداری شروع را آغاز می‌کیند. فولیکول در این حالت جسم زرد نامیده می‌شود. گاهی اوقات، مایع درون فولیکول جمع و سبب تبدیل جسم زرد به کیست خواهد شد. کیسه‌های فولیکول اغلب پس آزادسازی تخمک از بین می‌روند و در غیر این صورت، اگر کیسه باز نشود مایع اضافی درون آن تجمع پیدا می‌کند و منجر به «کیست جسم زرد» (Corpus Luteum Cyst) خواهد شد.
انواع کیست غیر عملکردی
این کیست‌ها شیوع کمتری دارند و عبارتند از:
- تخمدان پلی کیستیک
- کیست درموئید
- سیست آدنومای سروزی
- سیست آدنومای مخاطی
- آدنوفیبروم کیستیک
- تومورهای مرزی
- کیست‌های ناشی از اندومتریوز مانند کیست شکلاتی
- «کیست هموراژیک» (Hemorrhagic Ovarian Cyst): ناشی از خونریزی درون کیست تخمدانی هستند.
- «کیست پارااوارین» (Paraovarian Cyst) یا پاراتوبال: کیست‌هایی معمولا کوچک و کپسول مانند
در ادامه چند مورد از این کیست‌ها را توضیح داده‌ایم.
کیست درموئید
نوعی از کیست که به عملکرد طبیعی چرخه قاعدگی مربوط نیست که تراتوم نیز نامیده می‌شود. کیست درموئید می‌تواند شامل بافت مانند مو، پوست یا دندان باشد چون از سلول‌های جنینی تشکیل شده است. تراتوم‌ها به ندرت سرطانی هستند.
سندرم تخمدان پلی کیستیک
در زنان مبتلا به سندرم تخمدان پلی کیستیک (PCOS)، تخمدان‌ها حاوی تعداد زیادی کیست‌های کوچک هستند که می‌توانند باعث بزرگی تخمدان شود. زنان مبتلا به PCOS دارای عدم تعادل هورمونی و مشکلات متابولیسم هستند که ممکن است سلامت و ظاهر آن‌ها را تحت تأثیر قرار دهد. ممکن است این سندرم در صورت عدم درمان، به ناباروری بی‌انجامد. بین 5 تا 10 درصد زنان بین 15 تا 44 سال یا در طی سال‌های باروری دارای PCOS هستند. ریسک ابتلا به این بیماری در افرادی که دچار چاقی هستند یا در بستگان درجه یک و دو خود سابقه PCOS دارند، بیشتر خواهد بود. دو علت اصلی ابتلا به تخمدان پلی کیستیک، سطح بالای آندروژن و انسولین است.
بسیاری از زنان مبتلا به PCOS با نزدیک شدن به یائسگی، سیکل‌های قاعدگی منظم‌تر می‌شوند. با این حال چون عدم تعادل هورمونی با افزایش سن تغییر نمی‌کند، بنابراین ممکن است همچنان علائم PCOS داشته باشند. عوارض مرتبط با PCOS مانند دیابت، سکته و حمله قلبی، با افزایش سن بیشتر خواهند بود.
سیست آدنوما
این نوع کیست در سطح تخمدان ایجاد می‌شود و دو نوع سروزی و مخاطی دارد که به ترتیب با مایع یا مخاط پر شده است.
آندومتریوز
آندومتریوز که به دلیل قهوه‌ای و تیره بودن، کیست شکلاتی نیز نامیده می‌شود، به دلیل رشد سلول‌های آندومتر رحم در خارج از این ارگان به وجود می‌آید. ممکن است بخشی از این بافت به تخمدان متصل شود و در آنجا رشد کند. در صورت بزرگ شدن کیست آندومتریوز، ممکن است تخمدان از محل خود خارج شود که احتمال پیچ‌خوردگی تخمدان را نیز افزایش می‌دهد. پیچش تخمدان نیز می‌تواند منجر به کاهش یا توقف جریان خون در تخمدان شود.
ریسک فاکتورهای کیست تخمدان
خطر ابتلا به کیست تخمدان در شرایط زیر افزایش می‌یابد:
- مشکلات هورمونی
- مصرف داروهای خاص: مانند «کلومیفن» (Clomid) که برای تخمک‌گذاری استفاده می‌شود.
- آندومتریوز: باعث رشد سلول‌های آندومتر رحم در خارج از اندام می‌شود. مقداری از این بافت رشد یافته، ممکن است به تخمدان متصل شود و روی آن به تکثیر ادامه دهد.
- عفونت شدید لگن: اگر عفونت به تخمدان گسترش یابد، می‌تواند کیست ایجاد کند.
- سابقه کیست تخمدان: افرادی به یک بار مبتلا به کیست تخمدان شده‌اند با احتمال بالاتری در خطر ابتلای مجدد به کیست هستند.
- افزایش سن: توده‌های کیستیک تخمدان پس از یائسگی، ممکن است سرطانی باشند، به همین دلیل انجام معاینات منظم لگن مهم است.
عوارض کیست تخمدان
عوارض نادر مرتبط با کیست تخمدان عبارتند از:
- پیچ خوردگی تخمدان: بزرگ شدن کیست تخمدان می‌تواند باعث حرکت تخمدان شود و احتمال پیچ خوردن آن را افزایش بدهد.علائم این عارضه شامل شروع ناگهانی درد شدید لگن، حالت تهوع و استفراغ هستند. پیچ خوردگی تخمدان همچنین می‌تواند جریان خون در تخمدان‌ها را کاهش یا متوقف کند.
- پارگی کیست: باعث درد شدید و خونریزی داخلی می‌شود. هرچه کیست بزرگتر باشد، خطر پارگی آن نیز بیشتر است. فعالیت شدید که بر روی لگن اثر دارد نیز خطر پارگی کیست را افزایش می‌دهد.
پیشگیری از کیست تخمدان
اگرچه راهی برای جلوگیری از کیست تخمدان وجود ندارد، معاینات منظم لگن اطمینان می‌دهند که تغییرات تخمدان در اسرع وقت تشخیص داده شوند. کنترل تغییرات چرخه ماهانه از جمله علائم قاعدگی غیرمعمول، به ویژه مواردی که بیش از چند دوره ادامه دارد نیز برای تمام زنان در سنین باروری و حتی پس از یائسگی ضروری است.
آیا ارتباطی بین کیست تخمدان و ناباروری وجود دارد؟
برخی کیست‌های تخمدان می‌توانند با کاهش قدرت باروری همراه باشند. با این حال، تأثیر کیست تخمدان بر باروری، به عوامل مختلفی بستگی دارد که عبارتند از:
- نوع کیست
- محل کیست
- اندازه کیست
- علائم کیست
اما ممکن است آسیب به آن طی بارداری باعث ایجاد عفونت و آسیب به جنین شود.
تشخیص کیست تخمدان
پزشک می‌تواند کیست تخمدان را طی معاینه معمول لگن تشخیص دهد و متوجه تورم یکی از تخمدان‌ها شوند و برای تایید وجود کیست آزمایشات متعددی را تجویز کنند:
- سونوگرافی: نوعی تصویربرداری که از امواج صوتی با فرکانس بالا برای تولید تصویر از اندام‌های داخلی استفاده می‌کند. سونوگرافی به تعیین اندازه، محل، شکل و ترکیب ماده کیست (جامد یا مایع) کمک می کند. کیست‌های پر شده با مایع معمولا سرطانی نیستند، اما کیست‌های جامد برای تشخیص سرطانی بودن نیاز به بررسی دقیق‌تر و آزمایشات تکمیلی دارند.
- سی تی اسکن: روشی از تصویربرداری که برای ایجاد تصاویر مقطعی از اندام‌های داخلی استفاده می شود.
- MRI: آزمایشی است که از میدان‌های مغناطیسی برای تولید تصاویر عمیق از اندام های داخلی استفاده می‌کند.
از آنجا که اکثر کیست‌ها پس از چند هفته یا چند ماه از بین می‌روند، ممکن است پزشک بلافاصله یک برنامه درمانی را توصیه نکند. در عوض طی چند هفته یا چند ماه وضعیت کیست‌ها را پیگیری کنند. اگر در وضعیت شما تغییری ایجاد نشود یا اندازه کیست افزایش یابد، پزشک شما آزمایشات اضافی را برای تعیین سایر علل احتمالی، مانند موارد زیر را تجویز خواهد کرد:
- تست بارداری
- آزمایش سطح هورمون‌های جنسی مانند استروژن و پروژسترون
- آزمایش خون CA-125 برای غربالگری سرطان تخمدان
درمان کیست تخمدان
حدود ۹۵٪ از کیست‌ها خوش‌خیم هستند و بیشتر انواع کیست عملکردی و هموراژیک خود به خود از بین می‌روند. اما در صورت ایجاد علائم یا عوارض، بر اساس تعداد، نوع و شدت کیست‌ها روش‌های متعددی برای درمان وجود دارند که گاهی درت رکیب با هم استفاده می‌شوند. در ادامه این موارد توضیح داده شده‌اند.
- درمان بیماری زمینه‌ای: کیست‌های مرتبط با کم‌کاری تیروئید یا سایر مشکلات غدد درون‌ریز با درمان بیماری زمینه‌ای کنترل می‌شوند.
- قرص‌های ضد بارداری: اگر کیست تخمدان عود کننده باشد، استفاده از داروهای ضد بارداری خوراکی برای جلوگیری از تخمک‌گذاری و در نتیجه، جلوگیری از ایجاد کیست‌های جدید تجویز می‌شود.
- لاپاراسکوپی: برای کیست‌های کوچک، در صورت اثبات عدم وجود سرطان، می‌توان با انجام لاپاراسکوپی، کیست را با جراحی خارج کرد. در این روش پزشک برش کوچکی در نزدیکی ناف ایجاد می‌شود و سپس یک وسیله کوچک را برای برداشتن کیست به شکم وارد می‌کند.
- لاپاراتومی: اگر کیست بزرگ باشد، پزشک می‌تواند با جراحی کیست را از طریق یک برش بزرگ از شکم خارج کند. اگر نتیجه بیوپسی سرطانی بودن کیست را نشان دهد، ممکن است جراحی برای خارج کردن و برداشتن بخشی از تخمدان و رحم یا به صورت کامل، انجام شود.
