پروبیوتیک چیست؟ — مختصر و مفید

اصطلاح پروبیوتیک (Probiotics) برای نامیدن گروهی از میکروب‌ها به کار می‌رود که اغلب،‌ در ماست و دیگر فراورده‌های تخمیری، برخی از چاشنی‌های غذا و محصولات آرایشی یافت می‌شوند و مصرف آن‌ها به سلامت بدن کمک می‌کند. این اصطلاح از یک واژه لاتین و یک واژه یونانی مشتق شده است و به معنی «مطلوب برای زندگی» است. اگرچه، بیشتر مردم، همه باکتری‌ها و قارچ‌ها را موجوداتی مضر و بیماری‌زا تلقی می‌کنند، اما واقعیت این است که بسیاری از آن‌ها مفید و بسیار کاربردی هستند.

برخی از باکتری‌ها در هضم غذا،‌ کمک به سیستم ایمنی در تخریب عوامل بیماری‌زا و تولید انواعی از ویتامین‌ها موثرند. بسیاری از ریزسازواره‌های موجود در محصولات پروبیوتیک، کاملا مشابه انواعی هستند که در بدن ما زندگی می‌کنند. اگرچه دام‌ها نیز می‌توانند از فراورده‌های پروبیوتیک استفاده کنند، اما این گروه از محصولات، به طور ویژه، برای انسان طراحی شده‌اند و اغلب در قالب محصولات لبنی و انواع کِرم و فراورده‌های آرایشی-بهداشتی به فروش می‌رسند.

منابع پروبیوتیک

پروبیوتیک ها طیف گسترده‌ای از میکروب‌ها را در برمی‌گیرند. رایج‌ترین این میکروب‌ها گروهی از باکتری‌ها هستند که در جنس‌های «لاکتوباسیلوس» (Lactobacillus) و «بیفیدوباکتریوم» (Bifidobacterium) طبقه‌بندی می‌شوند. البته باکتری‌های دیگری نیز به عنوان پروبیوتیک، شناخته شده‌اند. از موجودات یوکاریوتی، مخمر «ساکارومایسز بولاردی» (Saccharomyces boulardii) - که نسخه تغییریافته‌ای از ساکارومایسز سرویزیه است - در خانواده پروبیوتیک‌ها جای می‌گیرد.

فیلم آموزش علوم تجربی پایه نهم – بخش زیست و زمین شناسی در فرادرس

کلیک کنید

دو سویه میکروبی پروبیوتیک موثر در جلوگیری از بروز بیماری‌ها عبارتند از:

• لاکتوباسیلوس روتری (Lactobacillus reuteri) که در فرایند تولید ماست، به آن اضافه می‌شود و در بهبود اسهال ناشی از روتاویروس - که از طریق مدفوع منتقل می‌شود - در کودکان نقش دارد.
• ساکارومایسز بولاردی (Saccharomyces boulardii) که در قالب کپسول به فروش می‌رسد و در رفع اسهال ناشی از مصرف آنتی‌بیوتیک، موثر است.

تفاوت پروبیوتیک و پری بیوتیک

«پری‌بیوتیک‌ها» (Prebiotics) اجزای غیرقابل جذب مواد غذایی هستند که به طور انتخابی، رشد یا فعالیت میکروارگانیسم‌های مفید بدن،‌ از جمله پروبیوتیک‌ها را تحریک می‌کنند. خوراکی‌هایی مانند کنگر فرنگی، جو دوسر، تره فرنگی، پیاز، نان و غلات سبوس‌دار، عسل و شیر بز در گروه محصولات پری بیوتیک جای می‌گیرند.

به نظر می‌رسد وجه اشتراک همه این محصولات،‌ وجود قندهای موسوم به «فروکتواولیگوساکاریدها» - قندهای غیرقابل هضم میوه (FOS) - و «گالاکتواولیگوساکاریدها» است. محصولاتی که به طور همزمان، دربرگیرنده پروبیوتیک‌ها و پری‌بیوتیک‌ها باشند، «سین‌بیوتیک» (Synbiotics) نام دارند.

محبوبیت پروبیوتیک ها

نتایج یک همه پرسی که در سال 2012 در ایالات متحده انجام شد، نشان داد حدود 4 میلیون نفر (حدود 1/6 درصد) از افراد بالغ، در 30 سال گذشته از محصولات پروبیوتیک و پری بیوتیک استفاده کرده‌اند. با این رقم،‌ مصرف این مکمل‌ها، بعد از ویتامین‌ها و مینرال‌ها (ترکیبات معدنی مثل آهن و روی) در جایگاه سوم محبوبیت قرار می‌گیرد.

جالب است بدانید که مصرف پروبیوتیک‌ها و پری بیوتیک‌ها در بازه زمانی بین 2007 تا 2012، چهار برابر شده است. طبق همین گزارش، حدود 300 هزار کودک بین 4 تا 17 ساله نیز در 30 سال اخیر، از این مکمل‌ها استفاده کرده‌اند. این افراد، حدود 0/5 درصد جمعیت آمریکا را به خود اختصاص می‌دهند.

اثرهای پروبیوتیک ها

پروبیوتیک‌ها اثرات گوناگونی در بدن دارند و هریک از آن‌ها، به شیوه‌ای منحصر به فرد، عمل می‌کند. با این وجود،‌ شواهدی حاکی از بروز عوارض احتمالی در اثر مصرف این مکمل‌ها وجود دارد. در ادامه،‌ به بررسی اجمالی مزایا، معایب و ناشناخته‌هایی درباره پروبیوتیک‌ها می‌پردازیم.

فواید پروبیوتیک ها

بخشی از خدماتی که پروبیوتیک‌ها برای بدن انجام می‌دهند عبارتند از:

• به بدن کمک می‌کنند تا جمعیت میکروارگانیسم‌های خود را در یک سطح سالم (غیر بیماری‌زا) نگه دارد، یا پس از آن‌که در اثر بیماری، این جمعیت از حد تعادل خارج شد،‌ دوباره به این سطح سلامت بازگردد.
• موادی تولید می‌کنند که برای بدن سودمند هستند.
• بر روی پاسخ ایمنی بدن موثر هستند.

با وجود انجام پژوهش‌های فراوان در زمینه پروبیوتیک‌ها و نقش آن‌ها در سلامتی انسان، هنوز نمی‌توان با اطمینان کامل، آن‌ها را بی‌خطر و ایمن دانست. گزارش‌ها نشان می‌دهند که پروبیوتیک‌ها در جلوگیری یا بهبود برخی از بیماری‌ها نقش دارند. مثال‌هایی از این بیماری‌ها در ادامه آمده‌اند.

• جلوگیری از اسهال ناشی از آنتی‌بیوتیک (از جمله اسهال ناشی از کلستریدیوم دیفیسیل)
• جلوگیری از انتروکولیت نکروزان و گندِ خونی در نوزادان نارس
• درمان کولیک نوزادان
• درمان بیماری لثه
• آغاز یا حفظ روند بهبودی کولیت روده (کولیت اولسراتیو)

مضرات پروبیوتیک ها

تاریخچه پروبیوتیک ها پر از مصارف گوناگون آن‌ها به عنوان میکروب‌های مفید و ایمن، به ویژه در مورد افراد سالم است. با این وجود،‌ پژوهش‌های بسیار اندکی در مورد خطرات و عوارض جانبی احتمالی این ریزسازواره‌ها انجام شده است. بنابراین هنوز، هیچ اطلاعات موثقی در زمینه شدت و فراوانی عوارض ناشی از این محصولات در دست نیست.

احتمال این اثرات مضر، در مورد افرادی با بیماری‌های شدید یا افراد دارای سیستم ایمنی ضعیف شده، بیشتر است. به همین دلیل،‌ در هنگام تجویز محصولات پروبیوتیک برای افراد با ریسک بالا، باید دقیقا مزایا و خطرات احتمالی ناشی از آن‌ها را سنجید. نوزادان نارس و بیماران بستری در بیمارستان که حال آن‌ها «وخیم» گزارش می‌شود،‌ دو نمونه از افراد با ریسک بالا در زمینه مصرف محصولات پروبیوتیک به شمار می‌روند.

برخی از خطراتی که ممکن است مصرف فراورده‌های پروبیوتیک در پی داشته باشد عبارتند از:

• انواع عفونت‌ها
• تولید مواد سمی در بدن
• انتقال ژن‌های مقاومت آنتی‌بیوتیکی به میکروب‌های مقیم مجرای گوارشی

از طرفی، گزارش‌ها نشان می‌دهند که بعضی از فراورده‌های پروبیوتیک، علاوه بر میکروب‌های درج شده بر روی محصول، حاوی ریزسازواره‌های دیگری نیز هستند. این آلودگی، در برخی موارد، می‌تواند آسیب‌های جدی را در پی داشته باشد. همچنین، به طور معمول، آغاز مصرف یک محصول پروبیوتیک، ممکن است با عوارضی همراه باشد که برخی از آن ها عبارتند از:

• سردرد
• اسهال
• نفخ
• یبوست
• خارش پوست

ناشناخته هایی درباره پروبیوتیک ها

با وجود این شواهد،‌ موارد ناشناخته زیادی درباره پروبیوتیک‌ها وجود دارد. موارد زیر، تنها بخشی از این ناشناخته‌ها هستند:

• هنوز دقیقا نمی‌دانیم کدام پروبیوتیک‌ها مفیدند.
• نمی‌دانیم دقیقا چه تعداد از هر پروبیوتیک، برای دستیابی به یک هدف بالینی، مورد نیاز است.
• نمی‌دانیم شانس بهره‌گیری از پروبیوتیک‌ها به طور مشخص، برای کدام گروه از افراد جامعه، بیشتر است.