واج آرایی چیست؟ — به زبان ساده و با مثال

پیش‌تر در آموزش «آرایه‌های ادبی — آموزش به زبان ساده و با مثال» از مجله فرادرس مطالب مختصری را درباره واج آرایی یا نغمه حروف بیان کردیم. در این آموزش، با جزئیات و مثال‌های بیشتری با آرایه ادبی واج آرایی آشنا می‌شویم.

نغمه حروف یا واج آرایی چیست ؟

همان‌طور که می‌دانیم، آرایه‌های ادبی بدیع معمولاً در دو گروه آرایه‌های لفظی و آرایه‌های معنوی دسته‌بندی می‌شوند. واج آرایی یکی از آرایه‌های لفظی است که در ادامه، بیشتر با آن آشنا می‌شویم و مثال‌هایی از آن را بیان می‌کنیم.

فیلم آموزش آرایه‌ های ادبی در فارسی – به زبان ساده (رایگان) در فرادرس

کلیک کنید

یکی از مسئله‌های بنیادین در زیبایی‌شناسیِ هنر تکرار است. زیبایی و لطافتِ تکرار را می‌توان در صدای آرام‌بخشِ قطرات باران یا خش‌خشِ برگ‌های پاییزی که با باد این‌سو و آن‌سو می‌روند به خوبی احساس کرد. واج‌آرایی نیز یکی از بدایع لفظی است که از همین تکرار ساخته می‌شود. به زبان ساده، «واج آرایی» یا «نغمه حروف» آرایه‌ای است که در آن، یک یا چند صامت یا مصوت بیش از حد معمول تکرار می‌‌شود، به‌ گونه‌ای که این تکرار کلام را خوش‌آهنگ و اثربخشی آن را افزون می‌کند. در ادبیات انگلیسی به واج آرایی Alliteration می‌گویند.

شاید معروف‌ترین مثالی که در کلاس‌های درس و کتاب‌ها برای واج‌آرایی بیان می‌شود، بیت زیر از منوچهری باشد که در آن، صامت‌های «خ» و «ز» چند بار تکرار شده‌اند:

خیزید و خز آرید که هنگام خزان است
باد خنک از جانب خوارزم وزان است

می‌بینیم که شاعر چقدر زیبا صدای برگ‌های پاییزی را با تکرار چند حرف تداعی کرده است.

یا در بیتی از شاهنامه فردوسی، می‌بینیم که صامت‌های «چ» و «خ» و «ر»، به ترتیب، چهار، پنج و شش بار تکرار شده‌اند:

ستون كرد چپ را و خم كرد راست
خروش از خم چرخ چاچی بخاست

دانستن نکات زیر درباره واج آرایی خالی از لطف نیست:

نکته ۱: جهت یادآوری بد نیست بدانید که در زبان فارسی ۲۹ واج داریم که ۲۳ تای آن‌ها صامِت (همخوان) و ۶ تای آن‌ها مُصَوِّت (واکه) هستند:

• صامت‌ها: /ء و ع/، /ب/، /پ/، /ت و ط/، ث، س و ص/، /ج/، /چ/، ح و ه/، /خ/، /د/، /ذ، ز، ض و ظ/، /ر/، ژ/، /ش/، /غ و ق/، /ف/، /ک/، /گ/، /ل/، /م/، /ن/، /و/، /ی/
• مصوت‌ها: /-َ/، /-ِ/، /-ُ و و/، /آ/، /ای/، /و و او/

نکته ‍۲: دقت کنید که آنچه در واج آرایی اهمیت دارد، آوا و تلفظ است نه شکل نوشتاری کلمات. مثلاً ممکن است در بیتی سه صامت «س» به هر سه شکل نوشتاری «س» و «ص» و «ث» به کار رود و واج آرایی بیافریند.

نکته ۳: معمولاً واج آرایی صامت‌ها نسبت به مصوت‌ها محسوس‌تر است.

نکته ۴: تکرار کلمات خود به تکرار واج‌ها می‌انجامد و در مواردی نغمه حروف را می‌آفریند.

نکته ۵: در برخی متون به این اشاره شده که برای اینکه تکرار واج در بیت یا عبارتی نغمه حروف در نظر گرفته شود، باید حداقل سه بار تکرار شود. البته این معیار بیشتر برای حل سؤال‌های امتحانی به کار می‌رود.

مثال‌هایی از واج آرایی

در ادامه، چند مثال از واج آرایی را بررسی می‌کنیم.

فیلم آموزش آرایه‌ های ادبی در فارسی – به زبان ساده (رایگان) در فرادرس

کلیک کنید

مثال واج آرایی مصوت

همان‌طور که در بیت زیر از دیباچه گلستان سعدی می‌بینیم، مصوت «کسره (ــِـ)» تکرار شده و واج آرایی زیبایی را خلق کرده است:

خوابِ نوشينِ بامدادِ رحيل
باز دارد پياده را زِ سبيل

یا باز هم می‌بینیم که سعدی در گلستانش و در بیتی معروف، چند بار از مصوت «ضمه (ــُـ)» استفاده کرده است:

ابر و باد و مه و خورشید و فلک در کارند
تا تو نانی به کف آری و به غفلت نخوری

بیت زیر از بازل مشهدی در کتاب حمله حیدری، نمونه‌ای از واج آرایی مصوت کسره است:

شجاعِ غضنفر وصیِّ نبی
نهنگِ یمِ قدرتِ حق، علی

تکرار مصوت «آ» در بیت زیر، نمونه دیگری از واج آرایی است:

یار مرا غار مرا عشق جگرخوار مرا
یار تویی غار تویی خواجه نگهدار

مثال واج آرایی صامت

صامت «س» در بیت اولِ رباعی زیر از خیام کلامی آهنگین ساخته است:

افسوس که بی‌فایده فرسوده شدیم
وَز داسِ سپهرِ سرنگون سوده شدیم

دردا و ندامتا که تا چشم زدیم
نابوده به کامِ خویش، نابوده شدیم!

سعدی در بیت زیر نیز به زیبایی واج آرایی حرف «ش» را به کار گرفته است:

شب است و شاهد و شمع و شراب و شیرینی
غنیمت است چنین شب که دوستان بینی

مثال واج آرایی در شعر نو

واج آرایی در شعر نو نیز بسیار به کار رفته و آثار زیبایی را رقم زده است. برای مثال، فروغ فرخزاد در بخشی از شعرِ ایمان بیاوریم به آغاز فصل سرد به زیبایی و با نبوغ صامت «ج» را به گونه‌ای در شعر تکرار کرده که صدای جیک‌جیک گنجشکان به زیبایی خلق شده است:

فیلم آموزش آرایه‌ های ادبی در فارسی – به زبان ساده (رایگان) در فرادرس

کلیک کنید

من از گفتن می‌مانم، اما زبان گنجشکان
زبان زندگی جمله‌های جاری جشن طبیعت‌ است

مثالی دیگر از آرایه واج آرایی، پاره شعر زیر از مهدی اخوان ثالت است:

ای شطّ پرشوکت هرچه زيبایی پاک
ای شطّ زيبای پرشوکت من
ای رفته تا دوردستان
بگو تا کدامين ستاره‌ست
روشن‌ترين همنشين ِشبِ غربت تو؟
ای همنشينِ قديمِ شبِ غربتِ من!

مثال واج آرایی با تکرار واژه‌ها

در بیت زیر از مولوی، به خوبی می‌بینیم که تکرار کلمات واج آرایی آفریده است:

ای دریغا، ای دریغا، ای دریغ
کانچنان ماهی نهان شد زیر میغ

بیت زیر از ایرج میرزا که درباره مادر سروده نیز تکرار کلمات و واج‌ آرایی را به خوبی نشان می‌دهد:

پس هستی من ز هستی اوست
تا هستم و هست، دارمش دوست

مثالی دیگر از تکرار واژه و نغمه حروف، بیت زیر از سعدی است:

ما را سری است با تو، که گر خلق روزگار
دشمن شوند و سر برود، هم بر آن سریم

سوالات متداول درباره واج آرایی در ادبیات

در این بخش به برخی از سوالات پر تکرار درباره مبحث واج آرایی در ادبیات به اختصار پاسخ می‌دهیم.

فیلم آموزش آرایه‌ های ادبی در فارسی – به زبان ساده (رایگان) در فرادرس

کلیک کنید

حداقل استفاده از نغمه حروف در یک اثر چه میزان است؟

برای اینکه تکرار واج در بیت یا عبارتی نغمه حروف در نظر گرفته شود، باید حداقل سه بار تکرار شود.

در واج آرایی از کدام حروف بیشتر استفاده می‌شود؟

معمولاً واج آرایی صامت‌ها نسبت به مصوت‌ها محسوس‌تر است.

تمرین مربوط به مبحث واج آرایی در ادبیات

برای ارزیابی عملکرد خود در رابطه با «واج آرایی چیست؟»، می‌توانید از تمرین‌هایی که در ادامه در اختیار شما قرار گرفته است استفاده کنید. تمرین شامل پنج سؤال است و پس از پاسخ دادن به تمامی پرسش‌ها و ظاهر شدن دکمه «دریافت نتیجه آزمون»، می‌توانید نمره عملکردتان را مشاهده کنید و جواب‌های درست و نادرست را نیز ببینید. پاسخ سؤالات نیز بعد از هر آزمون آمده است.

جمع‌بندی

در این مطلب از مجله فرادرس درباره نغمه حروف یا واج آرایی در ادبیات فارسی مطالبی یاد گرفتیم. فهمیدم که با استفاده از هنر تکرار صامت‌ها و مصوت‌ها در کلام فارسی می‌توانیم زیبایی‌هایی خلق کنیم. استفاده از صامت‌ها برای واج‌آرایی نسبت به مصوت‌ها بیشتر است. در شعر فارسی از این صنعت شعری استفاده‌های فراوان و زیبایی شده که نمونه‌هایی از آن را در این مطلب بررسی کردیم.