مغز استخوان چیست؟ | ساختار، عملکرد و بیماری ها — به زبان ساده

مغز استخوان، یک بافت سلولی نیمه سخت است که در بخش اسفنجی یا متخلخل استخوان‌ها وجود دارد. در پرندگان و پستانداران، مغز استخوان نخستین محل تولید گلبول‌های قرمز خون یعنی فرایند «هماتوپویزیز» (Haematopoiesis) است.

مغز استخوان چیست؟

مغز استخوان، از سلول‌های هماتوپویتیک، بافت آدیپوز یا چربی و سلول‌های استرومایی پشتیبان تشکیل شده است. در افراد بالغ، مغز استخوان ابتدا در دنده‌ها، مهره‌ها، استخوان جناغ سینه و استخوان لگن وجود دارد. مغز استخوان، حدود ۵٪ از کل ماده بدن را در یک انسان بالغ و سالم تشکیل می‌دهد. به طور مثال مردی با وزن ۷۳ کیلوگرم حدود ۳/۶۵ کیلوگرم مغز استخوان دارد.

فیلم آموزش زیست شناسی ۲ – زیست پایه یازدهم در فرادرس

کلیک کنید

مغز استخوانِ انسان حدود ۵۰۰ بیلیون گلبول قرمز را به طور روزانه تولید می‌کند که از طریق «عروق سینوسی» (Vasculature Sinusoids) نفوذپذیر در حفره مدولار به گردش خون سیستمی وارد می‌شوند. تمام انواع سلول‌های هماتوپویتیک شامل دودمان‌های میلوئیدی و لنفوئیدی در مغز استخوان ساخته می‌شوند. اما سلول‌های لنفوئیدی باید برای بالغ و فعال شدن به دیگر ارگان‌های سیستم لنفاوی مانند تیموس مهاجرت کنند.

ساختار مغز استخوان چگونه است؟

ساختار مغز استخوان، حالت پویایی دارد زیرا طی افزایش سن ترکیب اجزای سلولی و غیر سلولی (بافت پیوندی) آن در پاسخ به فاکتورهای سیستمیک تغییر پیدا می‌کنند. در انسان، به صورت عامیانه مغز استخوان، به دو بخش زرد و قرمز تقسیم بندی می‌شود که اساس این تقسیم‌بندی نسبت حضور سلول‌های هماتوپویتیک در مقابل سلول‌های چربی است. اگرچه، مکانیسم‌های دقیق تنظیم ساختار درون مغز استخوان، هنوز به طور کامل شناخته شده نیست، تغییرات اجزای آن بر اساس الگوهای رایج صورت می‌گیرد.

مثلا استخوان‌های یک نوزاد تازه متولد شده، منحصرا دارای مغز استخوانِ قرمز است و با افزایش سن او بخش زرد حجم بیشتری از مغز استخوان را اشغال می‌کند. در افراد بالغ، مغز استخوان قرمز اساسا در اسکلت بخش میانی بدن مانند لگن، جناغ، جمجمه، دنده‌ها، مهره‌ها و کتف‌ها و مقدار کمی هم در قسمت گرد استخوان‌های بلند یعنی سر استخوان یا «اپی‌فیز» (Epiphysis) مانند استخوان ران و استخوان بازو وجود دارد. در شرایط محدودیت اکسیژن بدن می‌تواند مغز استخوانِ زرد را به مغز استخوانِ قرمز تبدیل کند تا تولید گلبول‌های قرمز خون افزایش یابد.

تقسیم بندی زیستی مغز استخوان

تقسیم‌بندی زیستی پدیده‌ای در مغز استخوان است که در آن انواع خاصی از سلول‌ها تمایل به تجمع در مناطق ویژه‌ای دارند. برای مثال، اریتروسیت‌ها، ماکروفاژها و پیش‌سازهای آن‌ها تمایل به تجمع در اطراف عروق خونی دارند در حالی که گرانولوسیت‌ها در حاشیه مغز استخوان تجمع پیدا می‌کنند.

اجزای هماتوپویتیک مغز استخوان

از دیدگاه سلولی، اجزای عملکردی و اصلی مغز استخوان، شامل «سلول‌های پروژنیتور» (Progenitor Cells) هستند که طی مراحلی به سلول‌های خونی و سلول‌های لنفوئیدی تبدیل خواهند شد. مغز استخوان، حاوی «سلول‌های بنیادی هماتوپویتیک» (Hematopoietic Stem cells) یا به اختصار (HSCs) است که به دسته از سلول‌های خونی را تولید می‌کنند:

• گلبول‌های سفید
• گلبول‌های قرمز
• پلاکت‌ها

استروما یا بدنه مغز استخوان

استرومای مغز استخوان شامل تمام بافت‌هایی است که در عملکرد هماتوپویزیز اولیه فعالیت داشته‌اند. سلول‌های استرومایی ممکن است به طور مستقیم در هماتوپویزیز دخیل باشند و یک فضای برای اثر بر عملکرد و تمایز سلول‌های هماتوپویتیک یا ایجاد کنند. به طور مثال، فاکتورهای محرک کلونی‌زایی را تولید می‌کنند که اثر زیادی روی هماتوپویزیز دارند. انواع سلول‌ها که در استرومای مغز استخوان یافت می‌شوند عبارتند از:

• فیبروبلاست‌ها
• ماکروفاژها که در تولید گلبلو‌های قرمز و انتقال آهن و هموگلوبین در خون نقش دارند.
• آدیپوسیت‌ها یا همان سلول‌های چربی
• استئوبلاست‌ها که سلول‌های استخوانی را می‌سازند.
• سلول‌های اندوتلیال که بافت سینوسی را تولید می‌کنند و از سلول‌های بنیادی اندوتلیالی به وجود آمده اند و در مغز استخوان نیز یافت می‌شوند.

سلول های بنیادی مغز استخوان

سلول‌های بنیادی که از مغز استخوان به دست می‌آیند کاربردهای متنوعی در پزشکی دارند.

سلول‌های بنیادی مزانشیمی

استرومای مغز استخوان دارای سلول‌های بنیادی مزانشیمی است که به عنوان مغز استرومایی هم شناخته می‌شوند. این سلول‌های بنیادی «چندتوان» (Polypotent) می‌توانند در محیط آزمایشگاه و در بدن به انواع مختلفی از سلول‌ها مانند استئوبلاست‌ها، کندروسیت‌ها، میوسیت‌ها، آدیپوسیت‌ها و سلول‌های جزایر بتا پانکراس تمایز پیدا کنند.

بافت چربی در مغز استخوان

«بافت چربی مغز استخوان» (Bone Marrow Adipose Tssue) یا به اختصار BMAT، نوع متفاوتی از چربی است که توسط سلول‌های بنیادی مزانشیمی (MSC) در مغز استخوان تولید می‌شود و مغز زرد استخوان را می‌سازد. همانطور که ذکر شد، در ابتدای تولد میزان این چربی در استخوان‌ها کم است و با افزایش سن فضای مغز استخوان را اشغال می‌کند. در اثر برخی از بیماری‌ها میزان BMAT کم یا زیاد می‌شود که به برخی از آن‌ها اشاره می‌کنیم:

فیلم آموزش بافت شناسی عمومی در فرادرس

کلیک کنید

• پوکی استخوان: به معنای کاهش تراکم استپوسیت‌ها است و فضای باقی‌مانده در مغز استخوان توسط سلول‌های چربی پر می‌شود.
• آنورکسیا: نوعی بیماری ذهنی که فرد تصور اضافه وزن دارد و به دلیل تغذیه ناکافی دچار سوء تغذیه است.
• مصرف داروهای ضد دیابت
• چاقی

سد خونی در مغز استخوان

عروق خونی مغز استخوان، دارای یک سد برای جلوگیری از خروج سلول‌های خونی بالغ نشده از مغز استخوان هستند. فقط سلول‌های قرمز بالغ دارای پروتئین‌های غشایی هستند مانند آکواپورین و گلیکوفورین که برای اتصال و عبور از اندوتلیوم عروق خونی مورد نیاز هستند. سلول‌های بنیادی هماتوپویتیک ممکن است از سد مغز استخوانی عبور کنند و در خون به سلول‌های دیگر تبدیل شوند.

عملکرد لنفاوی مغز استخوان

مغز استخوان قرمز یک عنصر اصلی سیستم لنفاوی و اولین ارگانی است که لنفوسیت‌های بالغ را از «سلول‌های پروژنیتور هماتوپویتیک نابالغ» (Hematopoietic Stem Cells) تولید می‌کند. مغز استخوان و تیموس اولین بافت‌های لنفوئیدی درگیر در تولید و انتخاب اولیه لنفوسیت‌ها هستند. بنابراین مغز استخوان، به عنوان یک دریچه برای ممانعت از شارش مایع لنفاوی درون سیستم لنفاوی عمل می‌کند.

خوردن مغز استخوان

مغز استخوان حیواناتی مانند گاو، بز و گوسفند به دلیل چربی فراوان، طعم لذیذ و همچنین خواص زیاد، اغلب به عنوان غذا، به شکل‌های مختلف در سراسر دنیا طبخ و استفاده می‌شود اگرچه موافقان و مخالفان خود را دارد. استخوان‌های حاوی مغز استخوان مانند استخوان ران و لگن این حیوانات برای تهیه آبگوشت استفاده و یا به صورت مستیقم خورده می‌شوند. مغز استخوان سرشار از پروتئین‌هایی مانند کلاژن، ویتامین‌ B۱۲، چربی، فسفر، آهن و ویتامین‌های محلول در چربی مانند ویتامین A و ویتامین E و اسید لینولئیک مزدوج (CLA) است که در کاهش التهاب بدن و افزایش قدرت سیستم ایمنی مهم شناخته می‌شود.

بیماری های مغز استخوان

مغز استخوان، می‌تواند دچار ناهنجاری‌ها و مشکلات متعددی شود که برخی از آن‌ها عبارتند از:

• «ادم» (Edema): تجمع مایع در مغز استخوان که به دلایل مختلفی ممکن است رخ بدهد.
• «آنمی آپلاستیک» (Aplastic Anemia): در این بیماری، مغز استخوان قادر به تولید مقدار کافی گلبول قرمز نیست
• سرطان: مانند «مولتیپل میلوما» (Multiple Myeloma) که سلول‌های پلاسما را درگیر می‌کند و باعث تجمع آن‌ها در مغز استخوان می‌شود.
• عفونت: مانند «توبرکلوزیس» (Tuberculosis) که ناشی از مایکوباکتریوم است و معمولا ریه‌ها را درگیر می‌کند و همچنین باعث کاهش تولید سلول‌های خونی و پلاکت‌ها خواهد شد.
• «لوکمی» (Leukemia): نوعی سرطان خون که به سلول‌های خون‌ساز در مغز استخوان، حمله می‌کند.

علاوه بر این بیماری‌ها، قرارگیری در معرض امواج رادیویی یا شیمی‌درمانی هم بسیاری از سلول‌های تولیدکننده در مغز استخوان را از بین می‌برد و موجب ضعف سیستم ایمنی می‌شود. بسیاری از علائم مسمومیت با امواج رادیویی به دلیل آسیب‌های پایدار مغز استخوان به وجود می‌آیند.

سرطان مغز استخوان

سرطان مغز استخوان زمانی ایجاد می‌شود که سلول‌های مغز استخوان، با سرعت و روند غیر طبیعی رشد کنند و تکثیر شوند. به جز سرطان‌هایی که منشأ آن‌ها سلول‌های مغز استخوانی است، انواع دیگر سرطان نیز می‌توانند به مغز استخوان منتشر شوند.

 انواع سرطان مغز استخوان

بر اساس نوع سلولی که سرطانی شده، مغز استخوان دچار انواع سرطان خواهد شد که در ادامه به توضیح آن‌ها پرداخته‌ایم.

سرطان مولتیپل میلوما

شایع‌ترین نوع سرطان مغز استخوان، که در سلول‌های پلاسمایی ایجاد می‌شود. این سلول‌های سفید خونی وظیفه تولید آنتی‌بادی را بر عهده دارند. مولتیپل میلوما منجر به از دست دادن بافت استخوان و کاهش قدرت مبارزه با عفونت‌ها می‌شود.

سرطان لوکمی

لوکمی معمولا گلبول‌های سفید را درگیر می‌کند. تولید سلول‌های خونی غیر طبیعی که برخلاف روند معمول، از بین نمی‌روند و تعداد ان‌ها به طور مرتب بیشتر می‌شود. با ازدحام گلبول‌های سفید، گلبول‌های قرمز و پلاکت‌ها اختلال در عملکرد آن‌ها ایجاد خواهد شد. لوکمیی حاد سلول‌های خونی نابالغی به نام بلاست‌ها را درگیر و به سرعت پیشرفت می‌کند. لوکمیی مزمن  بیشتر گلبول‌های قرمز بالغ را درگیر می‌کندو علائم آن درا بتدا خفیف هستند و ممکن است تا سال‌ها ناشناخته بماند.

انواع زیادی سرطان لوکمی، به طور مثال موارد زیر، وجود دارند:

• لوکمی لنفوسیتیک مزمن: در بالغین
• لوکمی لنفوسیتیک حاد: در کودکان و بالغین
• لوکمی میلوجنوس مزمن: بیشتر در بالغین
• لوکمی میلوجنوس حاد: در کودکان و بالغین

لنفوم

می‌تواند در گره‌های لنفاوی یا در مغز استخوان ایجاد شود. در این نوع از سرطان مغز استخوان، رشد و تکثیر بیش از حد لنفوسیت‌ها باعث ایجاد تومور و نهایتا اختلال در سیستم ایمنی خواهد شد. دو نوع اصلی سرطان لنفوم عبارتند از:

• لنفوم هوچکین: معروف به بیماری هوچکین که در لنفوسیت‌های B خاصی ایجاد می‌شود.
• لنفوم غیر هوچکین: در هر دو لنفوسیت B یا T می‌تواند به وجود بیاید و زیرساخه‌های متعددی دارد.

ادم یا تورم مغز استخوان

همانطور که گفته شد، ادم در واقع حاصل تجمع مایع است به طور مثال در ادم مغز استخوان، که اغلب به عنوان لژیون نامیده می‌شود، مایع در مغز استخوان، تجمع کرده است. ادم مغز استخوان، اغلب در پاسخ به یک آسیب یا شکستگی مانند استئوآرتریت (التهاب و تخریب بافت استخوانی) رخ می‌دهد. ادم مغز استخوان، معمولا خود به خود و با استراحت و فیزیوتراپی بهبود می‌یابد.

تشخیص ادم مغز استخوان

تشخیص ادم مغز استخوان، با CT اسکن یا تصویربرداری با اشعه X امکان ندارد و باید از سونوگرافی یا MRI استفاده کرد.

علل ادم مغز استخوان چیست؟

علل این مشکل شامل موارد زیر است:

• شکستگی ناشی از فشار: زمانی که فشار ممتد و مضاعف به استخوان وارد می‌شود، مانند بلند کردن یا جابجا کردن اجسام سنگین و دویدن طولانی و ورزش‌های سنگین، مغز استخوان دچار ادم و التهاب خواهد شد.
• آرتریت: ادم مغز استخوان در مبتلایان به آرتریت التهابی و غیر التهابی تقریبا شایع است و اغلب به دلیل نفوذ سلولی در استخوان است که بر عملکرد آن اثر می‌گذارد.
• سرطان: تومورهای متاستاتیک می‌توانند موجب افزایش آب در مغز استخوان‌ها شوند. از طرفی ادم می‌تواند عارضه رادیوتراپی باشد که برای درمان برخی انواع سرطان به کار می‌رود.
• عفونت: عفونت در استخوان نیز از دیگر عوامل افزایش آب در مغز استخوان است که معمولا بعد از درمان عفونت بهبود می‌یابد.

درمان ادم مغز استخوان

در بسیاری از موارد، ادم استخوان خود به خود و با گذشت زمان از بین می‌رود. گاهی نیاز به مصرف داروهایی مانند ضد التهاب‌های غیر استروئیدی (NSAIDs) است. اما گاهی ادم آنقدر شدید است که حتما باید با جراحی درمان شود. در این روش سوراخی در استخوان ایجاد می‌شود تا فشار و مایع اضافی از این سوراخ خارج شوند. پس از آن ممکن است جراح از یک گرافت استخوانی یا تزریق سلول‌های بنیادی مغز استخوان، برای پر کردن این حفره استفاده کند که با این کار بافت و رشد طبیعی استخوان ادامه خواهد داشت.

نمونه برداری از مغز استخوان

برای تشخیص بیماری‌های مغز استخوان، متخصصین به طور معمول از بیوپسی یا نمونه‌برداری کمک می‌گیرند. این کار تحت بیهوشی عمومی، با استفاده از یک سوزن و از تاج ایلیوم (بخش جانبی و قدامی استخوان لگن) انجام می‌شود. به جز تشخیص بیماری‌های مربوط به مغز استخوان، از بیوپسی برای تشخیص مشکلات دیگری همچون موارد زیر هم استفاده می‌شود:

• لوکمی
• مولتیپل میلوما
• بیماری گوچر
• موارد غیر معمول آنمی
• بیماری های هماتولوژی

عکس برداری از مغز استخوان

عکس‌برداری معمولا اطلاعات اندکی از وضعیت مغز استخوان را نشان می‌دهد. اشعه ایکس با عبور از بافت‌های نرم مانند استخوان، تصویری از آن ارائه نمی‌دهد اگرچه هر تغییری در ساختار مغز استخوان، در عکس قابل تشخیص خواهد بود. CT اسکن تا حدودی از ظرفیت بالاتری در ارزیابی مغز استخوان، برخوردار است اگرچه حساسیت کمی دارد و اختصاصی نیست. به طور مثال، مغز استخوانِ زرد در استخوان بلند بزرگسالان چیزی بین چربی زیرپوستی و بافت نرم است و تراکم پایینی دارد. بافت‌هایی با ترکیب سلولی افزایش یافته مانند مغز استخوانِ قرمز یا سلول‌های سرطانی در بخش مدولار، تراکم بالاتری را نشان می‌دهند.

MRI برای تشخیص‌ ناهنجاری‌های مغز استخوان، حساس و اختصاصی‌تر است. این روش، امکان بررسی ترکیب مولکولی متوسط بافت نرم را فراهم می‌کند و بنابراین اطلاعاتی مرتبط با محتوای چربی مغز استخوان، ارائه می‌دهد. در یک فرد بالغ، چربی مغز استخوان زرد بافت غالب در استخوان‌ها است خصوصا در بخش محیطی اسکلت «آپاندیکولار» (Appendicular) که دارای ۱۲۶ استخوان در قسمت‌های مختلف بدن است. در این روش تصویربرداری بافت زرد مغز استخوان، روشن و سایر بافت‌ها تاریک دیده می‌شوند. بنابراین در یک مغز استخوانِ غیر نرمال این قسمت‌ها بهتر قابل مشاهده هستند.

بنابراین مغز استخوانِ زرد طبیعی، سیگنال روی توالی چربی‌های اشباع شده را مانند چربی چربی زیرپوستی، از دست می‌دهد. وقتی که مغز استخوان زرد یا بافت‌هایی دارای ترکیب سلولی بالاتری جایگزین شود، این بخش‌ها در تصویربرداری دچار تغییر در تراکم رنگ می‌شوند. مغز استخوانِ قرمز و همچنین ساختارهایی از مغز استخوانی که ناهنجاری‌هایی مانند سرطان دارد، در عکس مغز استخوان، با رنگ تیره دیده می‌شوند. مغز استخوانِ قرمز سالم و نرمال معمولا هم‌رنگ یا روشن‌تر از اسکلت عضلانی یا دیسک مهره‌ای مشاهده می‌شود. برعکس مغز استخوان قرمز، مغز استخوانِ زرد در اثر هایپرپلازیا که در سنین کمتر هم رخ می‌دهد تغییر می‌کند اگرچه این مسئله در عکس‌برداری معمولی هم قابل دیدن است.

آزمایش مغز استخوان

بررسی پاتولوژیک مغز استخوان با استفاده از بیوپسی است. در تشخیص مشکلات متعددی از بیوپسی استفاده می‌شود مانند موارد زیر:

• لوکمی
• مولتیپل میلوما
• آنمی یا کم‌خونی
• «پان‌سیوتوپنی» (Pancytopenia): کاهش تعداد سلول‌های خونی

مغز استخوان سلول‌های خونی را می‌سازد مانند پلاکت و گلبول‌های قرمز و سفید بنابراین آزمایش خون هم می‌تواند تصویری از عملکرد آن را ارائه دهد اما گاهی برای به دست آوردن اطلاعات بیشتر و جزئیات دقیق‌تری از روند خون‌سازی در مغز استخوان، باید حتما نمونه‌برداری انجام شود. مثلا نسبت بین تعداد میلوییدها و سلول‌های اریتروئیدی با عملکرد مغز استخوان، برخی بیماری‌های مانند لوکمی و آنمی ارتباط دارد و فقط با نمونه‌برداری از مغز استخوان، قابل اندازه‌گیری خواهد بود.

نسبت نرمال بین میلوئید و اریتروئیدها ۳ به یک است که به طور مثال در بیماری «لوکمی میلوجنوس» (Myelogenous Leukemia) این نسبت بیشتر و در «پلی‌سیتمی» (Polycythemias) (در این بیماری، هماتوکریت یا میزان هموگلوبین در گردش خون محیطی کاهش می‌یابد) کمتر خواهد شد. در تالاسمی، نسبت بین این دو دسته از سلول‌ها برعکسی می‌شود.

پیوند مغز استخوان

پیوند مغز استخوان برای درمان بیماری‌های مزمن و حادی مانند انواعی از سرطان‌های خون کاربرد دارد. علاوه بر این، تبدیل سلول‌های بنیادی مغز استخوان، به سلول‌های عصبی توسط محققان موفقیت آمیز بوده است. از پیوند سلول بنیادی مغز استخوان می‌توان برای درمان بیماری‌های التهابی مزمن مانند بیماری التهاب روده‌ای هم کمک گرفت. در پیوند مغز استخوان، سلول‌های بنیادی خون‌ساز از یک اهدا کننده برداشته و به بیمار پیوند زده می‌شوند.

اگر پیوند موفقیت‌آمیز باشد، سلول‌ها به مغز استخوانِ فرد منتقل و تولید تولید سلول‌های خونی آغاز می‌شوند. این روش برای درمان انواع مزمن بیماری‌های مغز استخوان مانند نقص‌های مادرزادی، بیماری‌های خودایمنی، و سرطان‌های بدخیم کاربرد دارد. یکی از کاربردهای این روش برای افراد مبتلا به سرطان و تحت شیمی‌‌درمانی است که گاهی قبل از شروع درمان‌های تهاجمی، سلول‌های بنیادی هماتوپویتیک (خون‌ساز) استخراج و ذخیره می‌شوند و پس از پایان درمان دوباره به خود فرد پیوند زده می‌شوند.

در سال ۲۰۱۳ محققین پیشنهاد کردند که می‌توان برای درمان HIV یا ایدز در کنار داروهای ضد ویروس از پیوند مغز استخوان، استفاده کرد. اما بعدا نشان‌ داده شد که همچنان HIV در بدن مبتلایان باقی مانده است.

انواع پیوند مغز استخوان

انواع روش‌های پیوند مغز استخوان عبارتند از:

• «اتولوگ» (Autologous): بیمار، سلول بنیادی که از خون، جفت یا مغز استخوان خود او بوده را دریافت می‌کند. از کاربردهای این روش در درمان بیماری‌های زیر است:
  • مولتیپل میلوما
  • لنفوم غیر هوچکین
  • لنفوم هوچکین
  • سرطان خون حاد میلوئیدی
  • نوروبلاستوما
  • تومور سلول‌های جنسی
  • مشکلات خودایمنی مانند لوپوس، اریتماتوز و تصلب شرایین
• «سینژنیک» (Syngeneic): بافت مغز استخوان بین دو فرد دوقلوی همسان پیوند زده می‌شود.
• «آلوژنیک» (Allogeneic): دریافت پیوند از اعضای درجه یک خانواده یا یک فرد غیر خویشاوند که در موارد زیر کاربرد دارد:
  • سرطان میلوئیدی حاد و مزمن
  • سرطان لنفوبلاستیک حاد و مزمن
  • اختلالات میلوپرولیفراتیو
  • سندرم میلوپلاستیک
  • مولتیپل میلوما
  • لنفوم هوچکین و غیر هوچکین
  • آنمی آپلاستیک
  • آنمی فانکونی
  • تالاسمی ماژور
  • آنمی گلبول قرمز داسی شکل
  • آپلازی گلبول قرمز خالص
  • ضعف شدید سیستم ایمنی
  • سندرم ویسکوت-آلدریچ
  • سندرم هموفاگوسیتیک لنفوهیستوسیتوز
  • اختلالات متابولیک ژنتیکی
  • بولوزا اپیدرمولیزبولوزا اپیدرمولیز
  • نوتروپنی مادرزادی شدیدنوتروپنی مادرزادی شدید
  • سندرم شوخمن - الماس
  • کم خونی Diamond-Blackfan
  • نقص چسبندگی لکوسیتی
  • بیماری گوچر ، لکودایستروفی های متاکروماتیک و آدرنولکودیستروفی ها
  • هموگلوبینوری حمله‌ای شبانه (Paroxysmal Nocturnal Hemoglobinuria‎)
• «هاپلو» (Haploidentical): یک گزینه درمانی برای ۷۰٪ از افراد است که اهدا کننده مناسب پیدا نکرده‌اند.
• «خون بند ناف» (Umbilical Cord Blood): نوعی از پیوند آلوژنیک است. سلول‌های بنیادی از بند ناف نوزاد بلافاصله پس از تولد استخراج، فریز و نگهداری می‌شوند تا در صورت نیاز از آن‌ها برای خود فرد یا خویشاوندان درجه یک او استفاده شود. از ان‌جایی که این سلول‌ها هنوز خیلی نابالغ هستند، برای پیوند نیاز به تشابه زیاد بین فاکتورهای خونی وجود ندارد اما پس از پیوند، افزایش سلول‌های خونی زمان بیشتری طول خواهد کشید.

آزمایشات قبل از پیوند مغز استخوان

آزمایش‌های متعددی باید قبل از انجام پیوند، بر روی فرد اهداکننده و گیرنده انجام شوند مانند موارد زیر:

• تست تعیین نوع بافت و نوع گروه خونی
• عکس‌برداری از قفسه سینه
• تست‌هایی برای بررسی عملکرد ریه
• CAT اسکن یا CT اسکن
• بیوپسی از مغز استخوان
• آزمایشات عملکرد قلب از جمله الکتروکاردیوگرام و اکوکاردیوگرام (ECG)
• بررسی اسکلتی
• بررسی و معاینه دندان‌ها برای کاهش ریسک عفونت پس از عمل

چه کسانی می‌توانند مغز استخوان اهدا کنند؟

اهدا کننده و دریافت‌کننده پیوند، قبل از انجام جراحی باید آزمایشات متعددی انجام دهند. از طرفی افرادی در شرایط زیر امکان اهدای مغز استخوان را ندارند:

• زنان باردار
• استفاده از داروهای تزریقی که مورد تایید پزشک معالج نباشد.
• افراد ناقل یا مبتلا به هپاتیت نوع B و C
• ابتلا به سرطان یا مشکلات خاص قلبی

افرادی در شرایط زیر حداقل باید یک سال قبل از اهدا صبر کنند:

• فرد مبتلا به لایم
• بیمار مالاریا
• تتو
• کسانی که پیرسینگ انجام داده‌اند.

برداشت مغز استخوان برای پیوند

سلول‌های بنیادی معمولا به طور مستقیم از مغز استخوانِ قرمز موجود در تاج ایلیاک (در بخش قدامی استخوان لگن) و تحت بیهوشی عمومی، برداشته می‌شوند. این جراحی نیمه تهاجمی است و پس از آن بخیه‌ای انجام نمی‌شود. بر اساس وضعیت سلامت فرد اهدا کننده و واکنش بدن او به عمل جراحی، ممکن است فرد سریع مرخص شود یا ۱ الی ۲ روز بستری شود.

فیلم آموزش آشنایی با سلول های بنیادی در فرادرس

کلیک کنید

روش دیگر، استفاده از داروهایی خاص برای آزادسازی سلول‌های بنیادی از مغز استخوان، به جریان خون است. یک کاتتر درون‌رگی وارد بازوی اهدا کننده می‌شود و سپس سلول‌های بنیادی از دیگر اجزای خون جدا می‌شوند. این فرایند تقریبا مشابه با اهدای خون و پلاکت است. در بالغین، به طور معمول از استخوان جناغ سینه و در نوزادان از درشت‌نی برای نمونه‌گیری استفاده می‌شود. در نوزادان تازه متولد شده سلول بنیادی را می‌توان از بند ناف استخراج کرد.

خطرات پیوند مغز استخوان

پیوند مغز استخوان نیز مانند انواع دیگر جراحی خطرات و ریسک‌هایی را به دنبال دارد. در مورد پیوند مغز استخوان، ممکن است دو دسته عوارض اولیه و ثانویه ایجاد شوند. خطرناکترین ریسک‌های پس از جراحی پیوند مغز استخوان این موارد هستند:

• عفونت
• آنمی
• پس زدن پیوند
• مشکلات تنفسی
• احتباس آب که می‌تواند موجب پنومونی یا نقص عملکرد کبد شود.

عوارض اولیه پیوند مغز استخوان

مشکلات اولیه که ممکن است پس از پیوند مغز استخوان ایجاد شوند، عبارتند از:

• عفونت
• «بیماری پیوند علیه میزبان» (GVHD (Graft versus host disease: ممکن است این بیماری پس از پیوند آلوژنیک ایجاد شود که سلول‌های بنیادی یا بافت پیوندی، بدن میزبان را ناشناخته قلمداد و به تمام سلول‌های بدن حمله می‌کنند.
• پس زدن پیوند
• مشکلات ریوی
• انسداد ورید کبدی
• «میکروآنژیوپاتی ترومبوتیک» (Thrombotic Microangiopathy)
• «ورم مخاطی» (Mucositis): تورم و ایجاد زخم در غشای بافت مخاطی لوله گوارشی
• «التهاب مثانه» (Cystitis Hemorrhagic): التهابی که علائم آن درد و دفع خون در ادرار هستند.
• «پان‌سیتوپنی» (Pancytopenia): در پان‌سیتوپنی مقدار هر سه رده سلولی خون دچار کاهش شدید می‌شود.

عوارض ثانویه پیوند مغز استخوان

مشکلات احتمالی که ممکن است مدتها بعد از پیوند بروز کنند، شامل موارد زیر هستند:

• GVHD مزمن
• مشکلات چشمی
• اثر بر غدد درون‌ریز
• مشکلات ریوی
• اثرات عضلانی-اسکلتی
• اثرات عصبی
• تاثیر بر سیستم ایمنی
• عفونت
• نارسایی احتقانی قلبی
• عود کردن بدخیمی یا سرطان