سینوزیت چیست؟ — انواع، علائم، علل و درمان

«سینوزیت» (Sinusitis) یا «رینوسینوزیت» (Rhinosinusitis)، نوعی التهاب غشاهای موکوسی در ساختار سینوس‌ها است که منجر به بروز علائم و عوارض در فرد خواهند شد. حدود ۹۰ درصد از بزرگسالان حداقل یک بار در طول زندگی خود به این بیماری مبتلا می‌شوند. در ادامه ابتدا درباره سینوس و سپس در مورد بیماری سینوزیت و انواع آن و راه‌های درمان سینوزیت توضیح داده‌ایم.

سینوس چیست؟

به طور کلی واژه «سینوس» (Sinus) در آناتومی به ساک، مسیر یا حفر‌ه‌ای گفته می‌شود که در اثر آسیب به بافت یا ارگان ایجاد شده باشد. اما کلمه سینوس معمولا برای «سینوس‌های پارانازال» (Paranasal Sinus) به کار برده می‌شود که محفظه‌هایی پر از هوا در استخوان‌های جمجمه، خصوصا فضاهای خالی نزدیک به بینی و مرتبط با آن‌ها هستند. در بیشتر افراد چهار جفت سینوس در جمجمه وجود دارند.

انواع سینوس

سینوس‌ها را از نظر محل قرارگیری می‌توان به انواع زیر دسته‌بندی کرد:

فیلم آموزش آناتومی عمومی بدن انسان

کلیک کنید

• سینوس‌های پارانازال: شامل هشت سینوس در دو طرف حفره بینی هستند که بر اساس استخوانی که در آن قرار دارند نامگذاری شده‌اند و عبارتند از:
  • سینوس فکی یا «ماگزیلاری» (Maxillary): سینوس‌های استخوان فک بالا که زیر چشم قرار دارند.
  • سینوس پرویزنی یا «اتموئید» (Ethmoid): بین چشم و سینوس پشت چشم (شب‌پره‌ای) قرار گرفته‌اند.
  • سینوس شب‌پره‌ای یا «اسفنوئید» (Sphenoid): پشت چشم‌ها قرار دارند.
  • سینوس پیشانی یا «فرونتال» (Frontal): بالای چشم‌ها هستند.
• سینوس‌های سیاهرگی سخت‌شامه (Dural Venous Sinuses): کانال‌های وریدی هستند که خون، از سیاهرگ‌های مغزی و مایع مغزی نخاعی از فضای زیر عنکبوتیه، درون آن‌ها می‌ریزد.
• سینوس‌های سرخرگی: یا سینوس کاروتید، ناحیه‌ای متسع در قاعده شریان کاروتید داخلی که به تغییرات فشار خون شریانی بسیار حساس است.
• سینوس‌های سرتاسر بدن: مانند سینوس کلیوی و سینوس کرونری

وظیفه سینوس چیست؟

نقش دقیق حفره‌های سینوس‌های استخوان جمجمه هنوز کاملاً مشخص نیست اما از عملکردهای احتمالی آن‌ها می‌توان موارد زیر را نام برد:

• امکان تشدید صدا را فراهم می‌کنند.
• افزودن رطوبت به هوایی که از طریق بینی تنفس می‌شود و کمک به حذف ذرات ناخواسته کمک می‌کنند.
• این حفره‌ها باعث سبک‌تر شدن جمجمه می‌شوند.
• فضای کافی برای رشد جمجمه ایجاد می‌کنند.
• در جذب شوک و ضربه هنگام بروز حوادث و آسیب نقش دارند.

سینوزیت چیست؟

سینوزیت یک بیماری مرتبط با سینوس‌های پارانازال و به نسبت شایع است که سالانه حدود ۱۰ تا ۳۰ درصد افراد را در آمریکا و اروپا مبتلا می‌کند. عفونت و التهاب بافت مخاطیِ یک یا چند سینوس پارانازال، سینوزیت نامیده می‌شود. التهاب سینوسی، فشار درون این نواحی را افزایش می‌دهد که براساس سینوس درگیر، در نواحی پیشانی، اطراف بینی، پشت یا زیر چشم‌ها یا دو طرف سر احساس می‌شود.

انواع سینوزیت

سینوزیت را بر اساس شدت به سه دسته حاد، مزمن و راجعه یا عودکننده تقسیم‌بندی می‌کنند که در ادامه علائم و علل هریک از آن‌ها را توضیح داده‌ایم.

سینوزیت حاد

هر عفونت سینوسی که حداکثر سه هفته طول بکشد می‌تواند به عنوان سینوزیت حاد شناخته شود. عامل این نوع سینوزیت، عموما ویروس‌هایی مانند آدنوویروس، ویروس شبه آنفولانزای انسانی و انتروویروس‌های دیگر هستند. اگرچه عوامل باکتریایی و قارچی نیز می‌توانند این نوع عفونت را ایجاد کنند. سینوزیت حاد با علائم زیر همراه است:

• احتقان
• آبریزش از پشت حلق
• تنفس بد بو
• آبریزش بینی
• احساس فشار در سینوس
• درد در ناحیه صورت
• تغییر رنگ مخاط بینی به زرد یا سبز
• احساس فشار و پُری در صورت که با تکان خوردن سر یا خم شدن افزایش می‌یابد.
• کاهش حس بویایی به دلیل احتقان
• سرگیجه
• تاری دید
• احساس سبکی در سر به دلیل اختلال در تنفس

سینوزیت مزمن

این عفونت، بیش از ۳ هفته و گاهی بیش از ۳ ماه‌ طول می‌کشد و در صورت عدم درمان ممکن است تا سال‌ها ادامه یابد. علل آن معمولا وجود چندین فاکتور به صورت همزمان شامل هر نوع آلرژی درمان نشده که حساسیت مخاط سینوس‌ها را افزایش دهد و عفونت‌های باکتریایی، ویروسی یا قارچی در یکی از سینوس‌ها هستند. علائم سینوزیت مزمن عبارتند از:

• سردردهای شدید
• مخاط با رنگ سبز
• انسداد شدید بینی
• احساس گرفتگی و فشار زیاد در نواحی گونه، پیشانی و چشم

سینوزیت مزمن بر اساس وجود یا عدم وجود پولیپ بینی، دو نوع دارد. در صورت وجود پولیپ، «سینوزیت هیپرپلاستیک» (Hyperplastic Sinusitis) نامیده می‌شود. همچنین این بیماری بر اساس وجود ائوزینوفیل در نمونه بینی، دو زیرگروه سینوزیت مزمن و «رینوسینوزیت موسین ائوزینوفیلیک» (EMRS) دارد که با وجود ائوزینوفیل در مخاط بینی و سینوس‌های پارانازال همراه است و در برخی مواقع با عفونت آلرژیک ارتباط دارد. اما در برخی انواع EMRS، هیچ نوع آلرژی دیده نمی‌شود بنابراین دارای دو نوع آلرژیک و غیر آلرژیک است. توصیه می‌شود که این بیماران به متخصص آلرژی یا ایمونولوژیست مراجعه کنند و از نظر آلرژی محیطی و عملکرد سیستم ایمنی بدن، بررسی‌های لازم را انجام دهند.

سینوزیت عودکننده

سینوزیت عود کننده یا راجعه، عفونت سینوسی متناوبی است که که فرد در طول سال حداقل ۳ بار آن را تجربه می‌کند و ممکن است هفته‌ها یا ماه‌های بین دو دوره عفونت سینوسی، در سلامت کامل باشد.

علائم سینوزیت چیست؟

وجود چند علامت از موارد زیر، می‌تواند نشانه‌ای از عفونت یا التهاب سینوسی باشد:

• سرفه
• تب
• عطسه
• گرفتگی بینی
• ترشحات مخاطی غلیظ
• افزایش ترشح مخاط
• درد و فشار در جمجمه
• آبریزش از چشم
• آبریزش پشت حلق
• خستگی و ضعف
• درد گلو
• درد در دندان‌های فک بالا یا فک بالا
• درد گوش

سینوزیت به چه علت ایجاد می شود؟

عفونت سینوسی علل مختلفی می‌تواند داشته باشد که به برخی از آن‌ها اشاره می‌کنیم:

فیلم آموزش پرستاری بیماری های سیستم تنفسی

کلیک کنید

• آلرژی درمان نشده: یکی از علل اصلی در ایجاد عفونت سینوسی است که در پیشرفت آن نقش اساسی دارد.
• عفونت: برخی از باکتری‌ها، ویروس‌ها و قارچ‌ها، به صورت مستقیم منجر به سینوزیت می‌شوند. هر باکتری و قارچی که وارد فضای سینوسی شود، به دلیل شرایط مساعد مانند رطوبت و بافت مخاطی، به آسانی و به سرعت، شروع به رشد و تکثیر می‌کند. باکتری‌های شایع در ایجاد سینوزیت مزمن، استرپتوکوکوس پنومونیا، هموفیلوس آنفولانزا و موراکسلا کاتارالیس (یک باکتری بی‌هوازی) هستند.
• آسیب فیزیکی: برخی از آسیب‌ها به ناحیه سینوسی و جمجمه مانع از تخلیه مخاط از آن‌ها می‌شوند و فضایی مناسب برای جایگزینی ذرات خارجی و ارگانیسم‌های بیماری‌زا ایجاد می‌کنند.
• عفونت دندان: سینوزیت فکی معمولا به دلیل عفونت ریشه یا اطراف ریشه دندان‌های انتهایی، وجود دندان عقل نهفته، کیست اطراف ریشه یا عوارض پس از جراحی دندان و انتشار عفونت از کانال دندانی به سینوس‌فک بالا، ایجاد می‌شود.
• ناهنجاری آناتومیک: ناهنجاری، بدشکلی مادرزادی یا ارثی در ساختار جمجمه و اجزای صورت، مانند انحراف تیغه بینی، با جلوگیری از خروج مخاط از سینوس‌ها، عاملی برای سینوزیت هستند. یکی از علل غیر مستقیم سینوزیت مزمن، ناهنجاری شایع اما خفیف در لوله شنوایی یا لوله استاش است که به حفره های سینوس و گلو اتصال دارد.

ریسک فاکتورهای ابتلا به سینوزیت

برخی از عوامل محیطی و ژنتیکی، فرد را برای ابتلا به سینوزیت مستعد می‌کنند که شامل موارد زیر هستند:

• جنسیت: زنان بیشتر از مردان در خطر سینوزیت هستند.
• انحراف و پولیپ بینی: مانع از تخلیه مخاط از سینوس‌ها و عاملی برای رشد ارگانیسم‌های بیماری‌زا خواهد بود.
• ابتلا به برخی بیماری‌ها: بیماری‌های خاصی شانس سینوزیت را بیشتر می‌کنند مانند موارد زیر:
  • آسم: در این بیماری سیستم ایمنی بدن پاسخ التهابی شدید ایجاد می‌کند که یکی از عوارض آن التهاب بافت مخاطی در سینوس‌ها است.
  • گرانولوماتوز وگنر (Wegener's granulomatosi): امروزه تحت عنوان «گرانولوماتوز همراه با پلی آنژئیت» نامیده می‌شود و بیماری سیستمیک مزمنی است که باعث ایجاد ضایعات التهابی و ندول‌ها یا گره‌های کوچک در داخل و اطراف عروق کوچک تا متوسط در دستگاه تنفسی فوقانی (بینی و سینوس‌ها) و تحتانی (ریه‌ها) و کلیه‌ها می‌شود.
• حساسیت غذایی یا دارویی: به طور مثال، حساسیت به داروی پر مصرفی مانند آسپرین، یکی از علل شایع التهاب سینوس‌ها است.
• عفونت دندان: عفونت درمان‌ نشده و شدید دندان، به خصوص دندان‌های انتهایی فک بالا و دندان‌های عقل، می‌تواند از طریق عروق مشترک وارد سینوس‌ها شود.
• ابتلا به بیماری‌های آلرژیک: بیماری‌های ناشی از واکنش آلرژیک مانند تب یونجه که با التهاب لایه مخاطی، ریسک عفونت سینوسی را بالا می‌برند.
• اختلال سیستم ایمنی: در اثر بیماری‌هایی همچون HIV/AIDS، فیبروز کیستیک و دیابت، سیستم ایمنی بدن سرکوب و تضعیف می‌شود و فرصت برای رشد ارگانیسم‌های بیماری‌زا افزایش می‌یابد.
• آلاینده‌ها: قرار گرفتن منظم در معرض آلاینده‌ها مانند دود سیگار یاآلودگی هوا، با آسیب به لایه مخاطی، ریسک سینوزیت را بالا می‌برند.
• اختلالات سیستم تنفسی: بیماری‌های مانند سندرم مژک غیر متحرک که در فرد مبتلا، مخاط‌ها حرکت نمی‌کنند و از مجراهای سینوسی تخلیه نمی‌شوند.
• سن: سالمندان و کودکان بیشتر از سایر سنین در خطر برونشیت مزمن از جمله سینوزیت هستند.
• نژاد: سفیدپوستان و سیاه‌پوستان بیشتر از نژاد اسپانیایی استعداد ابتلا به سینوزیت دارند.
• محل زندگی: زندگی در ارتفاعات، مناطق سردسیر و خشک، شانس عفونت‌های تنفسی مانند سینوزیت را بالا می‌برد.

عوارض سینوزیت چیست؟

سینوس‌ها دارای عروق خونی و با بخش‌های دیگر صورت همچون دهان و چشم، گوش و مغز در ارتباط هستند. به همین دلیل عفونت و تجمع مخاط عفونی و چرک در این ساختارها، در صورت انتقال به نواحی اطراف باعث بروز عوارضی از جمله موارد زیر خواهد شد:

• مشکلات مغزی: خطرناک‌ترین نوع عارضه سینوزیت و به دلیل مجاورت مغز با سینوس‌ها به خصوص سینوس‌های پیشانی و اسفنوئید هستند. عفونت مغز در اثر حمله باکتری‌های بی‌هوازی، از طریق استخوان‌ها یا رگ‌های خونی ناحیه ایجاد می‌شود. از جمله بیماری‌های مغزی ناشی از سینوزیت می‌توان به آبسه مغزی و مننژیت اشاره کرد. علائم این نوع عارضه شامل موارد زیر است:
  • تغییر شخصیت و خلق
  • سردرد
  • تغییر در سطح هشیاری
  • مشکلات بینایی
  • تشنج
  • کُما
• مشکلات گوش: انتشار عفونت سینوس به سیاهرگ آناستوموز، منجر به انواع عارضه‌ها در گوش خواهد شد که بسته به شدت عفونت و میزان انتشار ۵ مرحله دارد. گسترش مداوم عفونت به گوش می‌تواند منجر به مشکلات زیر شود:
  • سلولیت اطراف مغز
  • آبسه پریوستال (Subperiosteal)
  • سلولیت و آبسه گوش
  • عفونت استخوان پیشانی و فک بالا
  • تورم استخوان پیشانی
  • مشکلات شنوایی
• مشکلات چشم: ۱۰ تا ۴۰ درصد موارد عفونت سینوسی، مربوط به سینوس‌های ماگزیلاری یا فکی هستند. انتشار این عفونت به چشم‌ها شیوع دارد و می‌تواند به عوارضی مانند دو بینی، کاهش بینایی و در موارد شدید به کوری منجر شود.

آزمایش تشخیص سینوزیت

بر اساس شدت و پیچیدگی سینوزیت ممکن است نیاز به آزمایشات متعدد و متفاوتی تجویز شوند که در انتخاب روش درمان مؤثر هستند.

• علائم بالینی: گرفتن شرح حال، سابقه بیماری‌ها، مدت زمان شروع سینوزیت و علائم، در تشخیص نوع بیماری، تجویز آزمایشات و درمان مناسب نقش مهمی دارند.
• مدت زمان بیماری: برای افتراق بین عامل ایجاد کننده بیماری و همچنین مزمن یا حاد بودن آن، به طور معمول مدت زمان بیماری و وجود علائم در نظر گرفته می‌شوند. اگر فردی در کمتر از ۱۰ روز بدون وخیم‌تر شدن علائم مبتلا به سینوزیت باشند، عفونت ویروسی و افزایش این مدت به بیش از ده روز درکنار دندان درد یا بوی بد دهان، عامل عفونت باکتریایی در نظر گرفته می‌شود.
• اشعه ایکس، CT اسکن، MRI: به طور معمول، تصویربرداری با اشعه ایکس، CT اسکن یا MRI توصیه نمی‌شوند مگر اینکه بیمار دچار عوارض شده باشد.
• رادیوگرافی جمجمه: ترشحات در سینوزیت حاد، دارای تابش رادیویی 10 تا 25 واحد (HU) هستند، اما در حالت مزمن، چسبناک‌تر و با چگالی رادیویی 30 تا 60 HU می‌شوند.
• آندوسکوپی بینی: یک نمونه بافت برای بافت شناسی و فرهنگ ها نیز می تواند جمع آوری و آزمایش شود. آندوسکوپی بینی شامل قرار دادن یک لوله فیبر نوری انعطاف پذیر با نور و دوربین در انتهای آن، برای بررسی مجاری بینی و سینوس ها در بینی است.
• معاینه دندانپزشکی و رادیوگرافی دندان: به تشخیص عامل درد ناشی از عفونت دندانی کمک می‌کند.

سینوزیت چگونه درمان می شود؟

درمان‌های پیشنهادی اولیه برای سینوزیت، شامل استراحت و نوشیدن آب کافی برای رقیق شدن مخاط هستند. تنفس بخار در دمای پایین مانند استفاده از بخور گرم، دوش آب گرم یا غرغره کردن سرم فیزیولوژیک (آب نمک رقیق) علائم را تسکین خواهند داد. شواهد نشان می‌دهند که شستشوی روزانه بینی در بهبود سینوزیت حاد مؤثر است. در ادامه به روش‌های تخصصی‌تر در درمان سینوزیت پرداخته‌ایم.

آنتی بیوتیک

بیشتر موارد سینوزیت توسط ویروس‌ها ایجاد می‌شوند و نیازی به مصرف آنتی‌بیوتیک ندارند. با این حال، اگر علائم طی 10 روز برطرف نشوند احتمال باکتریایی بودن عفونت بیشتر می‌شود و آموکسی‌سیلین یک آنتی‌بیوتیک مناسب برای شروع درمان است.

فیلم آموزش آنتی بیوتیک ها و عوامل ضدمیکروبی در فرادرس

کلیک کنید

به نظر می‌رسد یک دوره کوتاه ۳ تا ۷ روزه آنتی‌بیوتیک به اندازه مصرف ۱۰ تا ۱۴ روز، برای درمان سینوزیت حاد باکتریایی و بدون عارضه خاص، کافی است. مصرف طولانی مدت آنتی‌بیوتیک به بیش از ۷ روز، احتمال عوارض و ایجاد مقاومت دارویی را افزایش می‌دهد. درمان آنتی‌بیوتیکی برای سینوزیت خفیف و متوسط ​​در هفته اول ابتلا، توصیه نمی‌شود.

در افرادی که نسبت به پنی‌سیلین آلرژی دارند، فلوئوروکینولون‌ها و آنتی‌بیوتیک ‌های ماکرولیدی جدید مانند کلاریترومایسین، تتراسایکلین و داکسی‌سایکلین کاربرد دارند. دستورالعمل‌های بهداشتی، به دلیل افزایش مقاومت به آنتی‌بیوتیک‌های رایج از جمله آزیترومایسین، کلاریترومایسین و تری مئوپریم/سولفامتوکسازول، منع مصرف آن‌ها را برای درمان سینوزیت مزمن توصیه می‌کنند.

همچنین FDA توصیه می‌کند که در صورت وجود جایگزین‌های درمانی، از مصرف فلوئوروکینولون‌ها به دلیل عوارض جدی خودداری شود.

کورتیکواستروئید

برای رینوسینوزیت حاد که با رادیولوژی یا آندوسکوپی بینی تأیید شده است، درمان با کورتیکواستروئیدهای داخل بینی به تنهایی یا در ترکیب با آنتی‌بیوتیک پشتیبانی استفاده می‌شود اما این درمان چندان مفید نیست و فقط علائم را در کوتاه مدت کاهش می‌دهد.

شواهد اندکی وجود دارد که در سینوزیت مزمن و تأیید شده، اسپری‌های استروئیدی بینی، باعث بهبود علائم می‌شوند و شواهد کافی در مورد موثرتر بودن یک نوع استروئید خاص وجود ندارد. همچنین شواهد محدودی در مورد درمان کوتاه مدت با کورتیکواستروئید خوراکی برای درمان سینوزیت مزمن همراه با پولیپ بینی وجود دارد.

آنتی هیستامین

آنتی هیستامین‌ها رینوسینوزیت معمولی یا علائم سرماخوردگی را تسکین نمی‌دهند و این درمان در بیشتر موارد ضرورتی ندارد.

اسپری ضد احتقان

اسپری‌های ضد احتقان بینی حاوی اکسی متازولین تسکین‌ دهنده است، اما نباید بیش از دوره توصیه شده استفاده شوند چون منجر به سینوزیت راجعه خواهد شد. سینوزیت راجعه یکی از عوارض استفاده طولانی‌ مدت از اسپری‌های ضد احتقان بینی مانند اکسی متازولین، فنیل افرین، زیلومتازولین و ناپازولین است که منجر به انقباض عروق بینی و بازگشت احتقان با شدت بیشتر می‌شود.

ادامه درمان با این داروها، باعث هایپرتروفی (افزایش اندازه) دائمی شاخک‌های بینی و در نهایت مسدود شدن مجرای هوایی بینی می‌شود که تنها با جراحی قابل درمان است.

‎جراحی سینوزیت

در مواردی از سینوزیت مزمن یا مکرر که با دارو قابل درمان و کنترل نیستند، جراحی یکی از گزینه‌های درمانی خواهد بود. روش‌های مختلفی برای جراحی سینوس وجود دارند که در ادامه توضیح داده‌ایم.

• جراحی آندوسکوپیک سینوس عملکردی: مزیت جراحی آندوسکوپیک سینوس عملکردی (FESS) توانایی آن در ایجاد رویکرد هدف‌مندتر برای سینوس‌های آسیب دیده، کاهش آسیب در بافت و به حداقل رساندن عوارض بعد از عمل است. استفاده از استنت‌های شستشوی دارویی مانند ایمپلنت پرومت مومتازون فوروات، ممکن است به بهبودی بعد از جراحی کمک کند.
• جراحی سینوپلاستی بینی با بالون: یکی دیگر از روش‌های درمانی جدیدتر، «سینوپلاستی با بالون» (Balloon Sinuplasty) است. این روش، مشابه آنژیوپلاستی با بالون که برای باز کردن عروق قلب استفاده می‌شود، از بالون برای باز کردن دهانه سینوس‌ها به روشی کمتر تهاجمی استفاده می‌کند و در اتاق عمل و در مطب قابل انجام است. قبل از عمل باید CT اسکن بدون کنتراست از سینوس‌ها انجام شود.
• آنتروستومی Caldwell-luc: برای درمان علائم و بیماری‌ مداوم در افرادی که درمان‌های رایج و روش‌های آندوسکوپی عملکردی ناموفق بوده‌اند، می‌توان از تکنیک‌های قدیمی مانند آنتروستومی Caldwell-luc برای رفع التهاب سینوس فک بالا استفاده کرد. این روش شامل یک برش در لثه فوقانی، باز کردن دیواره قدامی حفره استخوانی فک، برداشتن مخاط آلوده سینوس فک بالا و تخلیه مِئای زیرین (Inferior Meatus) و میانی با ایجاد یک پنجره بزرگ در دیواره جانبی بینی است.
• جراحی سپتوپلاستی بینی: «سیتوپلاستی» (Septoplasty) منجر به کاهش اندازه سایز سینوس درگیر در انحراف تیغه بینی می‌شود. در نتیجه، تنفس از بینی عبور جریان هوا به داخل مجرای تنفسی و غلظت ترشحات مخاطی را بهبود می‌بخشد.
• جراحی کوچک کردن شاخک بینی: «جراحی کم کردن شاخک» (Turbinate Reduction)، انسداد بینی را کاهش می‌دهد و تخلیه محتوای بخش قدامی سینوس بینی را امکان‌پذیر می‌کند.

«مئا» (Meatus) چیست؟ حفره بینی دارای ۳ روزنه است که در دو سوی تیغه بینی قرار دارند و به مئای بالایی، مئای میانی و مئای زیرین معروف هستند.