بیماری های غیر واگیر — انواع، علائم و درمان — به زبان ساده

بیماری های غیر واگیر (Noncommunicable Diseases | NCDs) بیماری‌هایی هستند که از یک فرد مبتلا به فرد دیگر منتقل نمی‌شوند و به دلیل فاکتورهای محیطی، ژنتیکی و سبک زندگی به وجود می‌آیند. در این مطلب با انواع این بیماری‌ها و عوامل ایجاد آن‌ها آشنا می‌شویم.

بیماری های غیر واگیر کدامند ؟

بیماری‌های غیر واگیر بیماری‌هایی هستند که از فردی به فرد دیگر منتقل نمی‌شوند. بیماری‌های قلبی، ژنتیکی، سرطان‌ها، دیابت و بیماری‌های مزمن ریه ازجمله این بیماری‌ها و دلیل ۷۰٪ از مرگ و میر جهانی هستند. بر اساس آمار سازمان جهانی بهداشت، حدود سه-چهارم این بیماری‌ها و ۸۲٪ مرگ و میرهای افراد نابالغ، در کشورهای در حال توسعه اتفاق می‌افتد. این بیماری‌ها مشکلات زیادی برای فرد، خانواده او و سیستم سلامت یک جامعه به وجود می‌آورند. در ایجاد این بیماری‌ها چهار عامل اصلی نقش دارند.

• استفاده از دخانیات
• کم‌تحرکی
• مصرف نوشیدنی‌های الکلی
• رژیم غذایی نامناسب

عوامل بیماری غیر واگیر

عوامل رفتاری و متابولیکی، دو دسته از عوامل ایجاد بیماری های غیر واگیر هستند.

• عوامل رفتاری: مصرف دخانیات، نوشیدنی‌های الکلی، رژیم غذایی ناسالم و کم‌تحرکی
• عوامل متابولیکی: چهار تغییر متابولیکی در بدن سبب ایجاد بیماری های غیر واگیر می‌شوند.
  • افزایش فشار خون
  • وزن بسیار بالا
  • افزایش قند خون
  • افزایش چربی خون

پیشگیری از بیماری های غیر واگیر

یکی از بهترین روش‌های پیشگیری از بیماری‌های غیر واگیر به‌خصوص در موارد غیرژنتیکی، تنظیم رژیم غذایی و استفاده از یک رژیم غذایی سالم است. در کنار رژیم غذایی مراجعه به پزشک متخصص و انجام معاینات منظم، خطر ابتلا و مرگ در اثر این بیماری‌ها را تا حد قابل توجهی کاهش می‌دهد.

فیلم آموزش علوم تجربی پایه نهم – بخش زیست و زمین شناسی در فرادرس

کلیک کنید

بیماری های غیر واگیر قلبی عروقی

«بیماری‌های قلبی عروقی» (Cardiovascular Disease | CVD) اصطلاحی کلی برای تمام اختلال‌هایی است که قلب و رگ‌های خونی را تحت تاثیر قرار می‌دهد. این بیماری معمولا به دنبال رسوب چربی در رگ‌ها و افزایش خطر ایجاد لخته خونی به وجود می‌آید. بیماری‌های قلبی-عروقی ممکن است سبب آسیب رگ‌های مغز، قلب، کلیه و چشم‌ها شوند. این بیماری‌ها انواع مختلفی دارند که چهار مورد شایع‌تر آن‌ها را در ادامه توضیح می‌دهیم.

• بیماری رگ‌های کرونری: این بیماری زمانی ایجاد می‌شود که جریان خون غنی از اکسیژن به ماهیچه قلب، به دلیل گرفتگی رگ‌های کرونی کم یا قطع می‌شود. این موضوع بار اضافی به قلب وارد می‌کند و می‌تواند منجر به اختلالت زیر شود.
  • «آنژین» (Angina): به دلیل توقف جریان خون به ماهیچه، درد قفسه سینه ایجاد می‌شود.
  • «حمله قلبی» (Heart Attacks): جریان خون به ماهیچه قلب ناگهان مسدود می‌شود.
  • «ایست قلب» (Heart Failure): قلب توانایی پمپ خون به اندام‌ها را ندارد.
• سکته: بر اثر قطع جریان خون به بخشی از مغز، فرد سکته می‌کند که سبب آسیب مغزی یا مرگ بیمار خواهد شد. در «حمله ایسکمی موقت» (Transient Ischaemic Attack | TIA) یا سکته خفیف، جریان خون به شکل موقت و برای مدت کوتاهی قطع می‌شود.
• بیماری سرخرگ‌های محیطی: این بیماری مربوط به گرفتگی رگ‌های اندام‌های حرکتی به ویژه پا است.
• بیماری سرخرگ آئورت: در این بیماری، جریان خون آئورت - بزرگ‌ترین سرخرگ بدن - مختل می‌شود. یکی از متداول‌ترین اختلالات آئورت، «بیرون‌زدگی» (Aneurysm) است. در این بیماری به دلیل آسیب سلول‌ها، دیواره آئورت ضعیف، قطر آن زیاد و برآمده می‌شود.

 عوامل ایجاد بیماری های غیر واگیر قلب و رگ‌ها

دلیل اصلی ایجاد این بیماری‌ها مشخص نیست. اما بعضی عوامل احتمال ابتلا به این بیماری‌ها را به میزان قابل توجهی افزایش می‌دهند.

• فشار خون بالا: فشار خون بالا به دیواره رگ‌ها آسیب می‌زند و یکی از مهم‌ترین عوامل خطر افزایش ابتلا به بیماری‌های قلبی است.
• سیگار کشیدن:‌ مصرف سیگار و انواع دیگر دخانیات باعث نازک شدن دیواره رگ و آسیب دیدن آن می‌شود.
• کلسترول بالا:‌ کلسترول، مولکول چربی است که افزایش غلظت آن در خون سبب رسوب بر دیواره، نازک شدن دیواره رگ و کاهش جریان خون می‌شود.
• دیابت: افزایش غلظت گلوکز خون در بیماری دیابت ممکن است به سلول‌های دیواره رگ‌ها آسیب بزند و جریان خون را مشکل کند.
• کم‌تحرکی: کم‌تحرکی با روش غیرمستقیم و افزایش فشار خون، غلظت کلسترول یا افزایش وزن، بیماری‌های قلبی-عروقی ایجاد می‌کند.
• چاقی زیاد: چاقی، مثل کم‌تحرکی و با روش غیرمستقیم در ایجاد این دسته از بیماری‌های غیر واگیر دخالت دارد. چاقی احتمال ابتلا به فشار خون، دیابت و به دنبال آن بیماری‌های قلبی و رگ‌ها را افزایش می‌دهد.
• سابقه خانوادگی: سابقه بیماری‌های قلبی در خانواده، احتمال ابتلای دیگر افراد را افزایش می‌دهد.

بیماری های غیر واگیر ژنتیکی

بیماری‌های ژنتیکی بر اثر جهش در یک ژن یا تغییر ماده ژنتیکی به ‌وجود می‌آیند. ژن‌ها ماده وراثتی در موجودات زنده هستند و کوچک‌ترین تغییر در ساختار و آرایش آن‌ها مسیرهای متابولیسمی یا ساختاری بدن را مختل می‌کند. علائم بیماری‌های ژنتیکی ممکن است در بدو تولد یا در سال‌های بعدی حتی در میانسالی بروز کنند. این بیماری‌ها به سه دسته تقسیم می‌شوند.

• اختلال‌های کروموزومی: در این اختلال بیمار یک یا چند کروموزم زیاد یا کم دارد. بیماری‌های زیر در اثر این اختلال به وجود می‌آید.
  • «سندروم داون یا تریزومی۲۱» (Down Syndrome | Trisomy 21) : واژه تریزومی به معنای داشتن سه نسخه از یک کروموزوم است. افراد مبتلا به سندروم داون سه کروموزوم ۲۱ دارند.
  • «سندروم کروموزوم X شکننده» (Fragile X Syndrome) : سندروم کروموزوم X شکننده یا سندروم مارتین-بل، سبب ایجاد تاخیر در رشد، ناتوانی ذهنی، مشکلات یادگیری و رفتار، ناهنجاری‌های فیزیکی اضطراب و طیفی از اوتیسم می‌شود. در این سندروم، بخشی از کروموزوم X زیر میکروسکوپ شکسته به نظر می‌رسد.

    

  • «سندروم کینرفلتر» (Klinefelter Syndrome): این سندروم، فقط در مردها به وجود می‌آید. افراد مبتلا به سندروم کینر فلتر یک کروموزوم X اضافه دارند. رشد پستان، سرطان پستان، پوکی استخوان، ناباروری و مشکلات یادگیری در مبتلایان به سندروم کینرفلتر ایجاد می‌شود.
  • سندروم کروموزوم ‌X سه‌‌تایی: در این سندروم زنان یک کروموزوم X اضافی دارند. این سندروم اختلال‌های خفیفی ایجاد می‌کند و ممکن است با مشکلات باروری همراه باشد.
  • «سندروم ترنر» (Turner Syndrome): در این سندروم یکی از کروموزوم‌های X یا بخشی از آن از بین می‌رود.
  • تریزومی ۱۸
  • تریزومی ۱۳
• بیماری‌های چندعاملی: این اختلال ناشی از مجموعه‌ای از جهش‌ها و فاکتورهای دیگر ازجمله ترکیبات شیمیایی، رژیم غذایی، داروها و دود سیگار است.
  • آلزایمر
  • طیف اختلال اوتیسم
  • آرتروز
  • سرطان
  • بیماری رگ‌های کرونری
• اختلال تک ژن: این بیماری‌ها بر اثر جهش در یک ژن خاص ایجاد می‌شوند.
  • «سیستیک فیبروزیس» (Cystic fibrosis | CF): این بیماری سبب تشکیل حجم زیادی مخاط در مجاری تنفسی و منجر به سخت شدن تنفس می‌شود.

    

  • «دیستروفری عضلانی دوشن» (Duchenne Muscular Dystrophy): این بیماری ژنتیکی ماهیچه‌های فرد را ضعیف می‌کند و بیشتر در کودکان پسر بروز می‌کند. تحلیل ماهیچه ابتدا در ماهیچه‌های ران و لگن شروع می‌شود و سپس دست‌ها درگیر خواهند شد.
  • «هموکروماتوز» (Hemochromatosis): این بیماری بدن مقدار زیادی آهن ذخیره می‌کند. غلظت زیاد آهن در بدن سبب آسیب قلب و کبد می‌شود.
  • «نروفیبروماتوز» (Neurofibromatosis Type 1 | NF1): در این بیماری رنگ پوست تغییر می‌کند و تومورهایی در سلول عصبی به وجود می‌آید.
  • «گلبول قرمز داسی‌شکل» (Sickle Cell Disease): این بیماری غیر واگیر، ساختار هموگلوبین و در نتیجه شکل گلبول‌های قرمز را تغییر می‌دهد. در نتیجه گلبول‌های قرمز از رگ‌های کوچک عبور نمی‌کنند و خون‌رسانی به اندام‌ها مشکل می‌شود.
  • «بیماری تای سک» (Tay-Sachs Disease): تای سک، یک بیماری ژنتیکی است که سلول‌های عصبی مغز و نخاع را درگیر می‌کند. بیان نشدن ژن مربوط به آنزیم هگزوآمیناز A در این بیماران، سبب تجمع گانگلیوزید ۲ در سلول‌ها و بروز علائمی ازجمله ضعف ماهیچه می‌شود.
  • ناشنوایی بدو تولد
  • افزایش کلسترول ارثی

عامل ایجاد بیماری ژنتیکی

ژن‌ها، توالی بازی در DNA هستند که دستور سنتز پروتئين‌های بدن در آن‌ها ذخیره شده است. تغییر در ژن، ساختار پروتئین‌ها را تغییر می‌دهد یا سنتز آن‌ها را متوقف می‌کند. در این حالت پروتئین عملکرد طبیعی خود را از دست می‌دهد. بعضی از ترکیبات شیمیایی ازجمله اتیدیوم بروماید، اشعه‌های خطرناک ازجمله اشعه فرابنفش و سیگار، عوامل محیطی هستند که جهش ژن را افزایش می‌دهند.

فیلم آموزش مبانی علم ژنتیک در فرادرس

کلیک کنید

پیشگیری از بیماری‌های ژنتیکی

در مورد بیماری‌های ژنتیکی هر چه بیماری زودتر تشخیص داده شود، کنترل آن راحت‌تر خواهد بود. مشاوره ژنتیک و بررسی وضعیت ژن‌ها کمک می‌کند از انتقال ژن بیماری‌زا به نسل بعد جلوگیری کنیم. همچنین آزمایش‌های غیرتهاجمی پیش از تولد، که DNA موجود در خون مادر را بررسی می‌کند، وضعیت ژنتیکی کودک و احتمال بیماری‌های ژنتیکی را نشان می‌دهد.

درمان بیماری‌های ژنتیکی

بسیاری از بیماری‌های ژنتیکی درمان مشخصی ندارند و درمان‌های انجام شده فقط علائم و اختلال‌های ناشی از بیماری را کاهش می‌دهند یا از پیشرفت آن جلوگیری می‌کنند. ژن درمانی، یکی از روش‌های جدیدی است که امید می‌رود به درمان کامل بیماری‌های ژنتیکی کمک کند.

بیماری های غیر واگیر ریه

بیماری‌های غیر واگیر ریه، بیماری‌های مزمن هستند که بر اثر ارتباط طولانی‌مدت با آلاینده‌های محیطی به وجود می‌آیند و تنفس فرد را مشکل می‌کنند. مصرف دخانیات، دود دخانیات فرد دیگر، بخار مواد شیمیایی، گرد و غبار و دیگر آلاینده‌های هوا، احتمال ابتلا به این بیماری‌ها را افزایش می‌دهند. بیماری‌های زیر ازجمله «بیماری‌های مزمن ریه» (Chronic Lung Disease | CLD) به حساب می‌آیند.

• «آسم» (Asthma): آسم یکی از بیماری‌های غیر واگیر، مزمن و از انواع آلرژی است که بیشتر کودکان را درگیر می‌کند اما در بزرگسالان نیز ایجاد می‌شود. این بیماری با تنگی نفس، گرفتگی قفسه سینه و سرفه همراه است.
•  «انسداد ریوی مزمن» (Chronic Obstructive Pulmonary Disease | COPD): انسداد ریوی مزمن، مجموعه‌ای از بیماری‌ها است که تنفس فرد را مشکل می‌کنند. این بیماری بیشتر سالمندان و افراد سیگاری را تحت تاثیر قرار می‌دهد. انسداد ریوی مزمن ممکن است بر اثر دود سیگار، آلاینده‌های شیمیایی هوا و یا نقص ژنتیکی ایجاد شود. دو مشکل اصلی زیر در مبتلایان به این بیماری وجود دارد.
  • «آمفیزم» (Emphysema):‌ آسیب کیسه‌های هوایی ریه
  • «التهاب برونشیت» (Chronic Bronchitis): التهاب طولانی‌مدت مجاری هوا
    

    

• «فیبروز ریه» (Pulmonary Fibrosis): در فیبروز ریوی، بافت ریه آسیب می‌بیند و زخم می‌شود. افزایش ضخامت و کاهش انعطاف‌پذیری بافت اطراف کیسه‌های هوایی، انتقال اکسیژن به خون و تنفس بیمار را مشکل می‌کند. آسیب بافت ریه در این بیماری درمان نمی‌شود و مصرف داروها فقط علائم را کنترل می‌کند. چهار دسته عامل مهم در ایجاد این بیماری دخالت دارند.
  • عوامل محیطی: تنفس طولانی‌مدت آلاینده‌های هوایی ازجمله موارد زیر، به ریه‌ها آسیب می‌زند.
    • گرد سیلیکا
    • فیبرهای آزبست یا پشم شیشه
    • فلزات سنگین هوا
    • گرد زغال‌سنگ
    • فضله پرندگان
  • پرتودرمانی
  • مصرف بعضی داروها
  • ابتلا به بیماری‌های دیگر
• «التهاب ریه» (Pneumonitis): التهاب بافت ریه بر اثر تنفس ذرات معلق موجود در هوا، مصرف بعضی داروها و بعضی روش‌های درمان سرطان ایجاد می‌شود. در این بیماری کیسه‌های هوایی از مایع پر شده و توانایی انتقال اکسیژن در آن‌ها کاهش می‌یابد.

سرطان

سرطان یکی از بیماری های غیر واگیر است که در آن، بعضی از سلول‌های بدن با سرعت بسیار زیادی تقسیم و در اندام‌های دیگر پخش می‌شوند. به طور معمول سلول‌های بدن انسان در یک چرخه‌ مشخص تقسیم می‌شوند و رشد می‌کنند. این سلول‌ها پس از پیر شدن یا آسیب دیدن، به کمک مرگ برنامه‌ریزی شده از بدن حذف می‌شوند. در سرطان، تعادل این چرخه به هم می‌ریزد و رشد خارج از کنترل سلول‌ها منجر به ایجاد یک توده سلولی به نام «تومور» (Tumor) خواهد شد. تقسیم خارج از کنترل و مهاجرت سلول‌های سرطانی ممکن است در نهایت منجر به مرگ بیمار شود. سرطان ممکن است هر اندامی در بدن را درگیر کند، اما بر اساس بافتی که اول درگیر می‌شود، در گروه ۷ قرار می‌گیرند.

• «کارسینوما» (Carcinoma)
• «سارکوما» (Sarcoma)
• «لوکمیا» (Leukemia)
• «لنفوم» (Lymphoma)
• «میلومای چندگانه» (Multiple Myeloma)
• «ملانوما» (Melanoma)
• تومورهای سیستم عصبی

کارسینوما

این گروه از سرطان، متداول‌ترین نوع آن است. این بیماری در بافت پوششی حفره‌ها و سطح بدن (اپیتلیوم) شروع می‌شود. سلول‌های اپیتلیوم از نظر شکل بسیار متنوع هستند و بر اساس نوع سلولی که بیماری در آن شروع شده،‌ سرطان‌های متفاوت ایجاد می‌کنند.

• آدنوکارسینوما: این نوع سرطان در سلول‌های مخاطی ایجاد می‌شود. بسیاری از سرطان‌های پستان، کولون و پروستات در این گروه قرار دارند.
• کارسینوما سلول‌های غشای پایه: این بیماری در سلول‌های غشای پایه اپیدرم، خارجی‌ترین لایه پوست، شروع می‌شود.
• کارسینومای سلول‌های مکعبی: سلول‌های پوششی مکعبی زیر خارجی‌ترین لایه پوست، بافت پوششی روده، کلیه، مثانه و ریه‌ها قرار دارند.
• کارسینومای سلول‌های انتقالی: سلول‌های انتقالی، سلول‌های بافت پوششی مثانه هستند که با کشش دیواره مثانه اندازه آن‌ها تغییر می‌کند. بعضی از انواع سرطان در دستگاه دفع ادرار و مجاری تناسلی در این سلول‌ها شروع می‌شوند.

سارکوما

سارکوما به گروهی از سرطان‌ها گفته می‌شود که در استخوان و بافت‌های نرم ازجمله ماهیچه، چربی، رگ خونی، رگ‌های لنفاوی و بافت‌های پیوندی به وجود می‌آید. استئوسارکوماتا متداول‌ترین نوع سرطان استخوان است.

لوکمیا

سرطان‌هایی که در سلول‌های خونساز مغز استخوان شروع می‌شوند، در این گروه قرار دارند. در این دسته از سرطان‌ها تومور تشکیل نمی‌شود. در عوض تعداد زیادی سلول‌های خونی غیرطبیعی در میلوئید و لنفوئید‌های مغز استخوان ساخته می‌شوند که جای گلبول‌های سالم را می‌گیرند. این دسته از سرطان‌ها بر اساس نوع سلول درگیر شونده و بر اساس میزان سختی بیماری به چهار دسته تقسیم می‌شوند.

• مزمن
• حاد
• میلوئید
• لنفوئيد

لنفوم

این سرطان با درگیری لنفوسیت‌های T و B شروع می‌شود که دو نوع اصلی دارد.

• «لنفومای هاجین» (Hodgkin lymphoma): این بیماری بیشتر سلول‌های B را درگیر می‌کند.
• «لنفومای غیر هاجین» (Non-Hodgkin lymphoma): این بیماری هر دو گروه لنفوسیت را درگیر می‌کند.

میلومای چندگانه

سلول‌های پلاسما گروهی از سلول‌های سیستم ایمنی هستند که از تقسیم و تمایز لنفوسیت‌های B تولید می‌شوند. میلومای چندگانه در این سلول‌ها شروع می‌شود. این سلول‌ها در مغز استخوان تکثیر می‌شوند و در استخوان‌ بخش‌های مختلف تومور تشکیل می‌دهند.

ملانوما

ملانوما سرطانی است که در ملانوسیت‌ها - سلول‌های سازنده رنگدانه زیستی پوست و چشم - شروع می‌شود.

تومورهای مغز و نخاع

انواع مختلفی از تومورهای مغز و نخاع بر اساس نوع سلول شروع‌کننده بیماری وجود دارد. تومورهای سیستم عصبی بدخیم (سرطانی) یا خوش‌خیم (غیر سرطانی) هستند.

دیابت

دیابت یکی از بیماری های غیر واگیر و مزمن است که بر فرایند تبدیل غذا به انرژی در بدن اثر می‌گذارد. بدن بیشتر غذای مصرف را به گلوگز تبدیل و وارد جریان خون می‌کند. انتقال گلوکز از جریان خون به سلول‌ها، وابسته به حضور هورمونی به نام انسولین است. که در پانکراس ساخته می‌شود. در افراد مبتلا به دیابت، بدن انسولین کافی نمی‌سازد یا سلول‌ها گیرنده مناسب برای دریافت انسولین ندارند. در این حالت غلظت گلوکز موجود در خون افزایش می‌یابد و هومئوستازی بدن را بهم می‌زند. این بیماری به مرور زمان فرد را دچار ناراحتی‌های قلبی، بیماری‌های کلیوی، زخم‌های عمیق و از دست دادن بینایی خواهد کرد. سه نوع اصلی بیماری در ادامه آمده است.

• دیابت نوع ۱: این نوع دیابت به دلیل واکنش‌های خودایمنی در بدن به وجود می‌آید. در این حالت سلول‌های ایمنی به اشتباه، سلول‌های انسولین‌ساز در پانکراس را از بین می‌برند. تعداد کمی از بیماران مبتلا به دیابت، درگیر این نوع از بیماری هستند. فرد مبتلا به این نوع دیابت، باید هر روز انسولین مصرف کند.
• دیابت نوع ۲: در این نوع دیابت، گلوکز موجود در خون وراد سلول‌ها نمی‌شود. بیشتر افراد مبتلا به دیابت، درگیر این نوع از بیماری می‌شوند. دیابت نوع ۲ بیشتر نوجوانان و جوانان را درگیر می‌کند.
• دیابت بارداری: این نوع دیابت در زنان باردار ایجاد می‌شود و با تولد نوزاد از بین می‌رود.

تفاوت بیماری‌ های غیر واگیر و واگیر چیست ؟

بیماری‌های واگیر برخلاف بیماری‌ های غیر واگیر از انسان به انسان یا از حیوان به انسان منتقل می‌شود. تفاوت‌های این دو نوع بیماری را در جدول زیر بررسی می‌کنیم.