انواع مفعول در زبان عربی – به زبان ساده + مثال و تمرین
مفعول یکی از اجزای جمله فعلیه عربی است که بود و نبود آن به نوع فعل بستگی دارد. از این رو به مفعول «کسی یا چیزی که فعل بر آن واقع شده باشد» میگویند. در این نوشته درباره انواع مفعول در زبان عربی که شامل مفعول ظاهری یا مفعول به عربی، مفعول مطلق عربی، مفعول فیه و... توضیح و نحوه شناخت آنها را در جمله با مثال نشان میدهیم. برای درک بهتر این مباحث، مثالهای مختلفی را مرور میکنیم و در آخر، با پاسخدهی به چند سوال، میزان یادگیریمان را از این مبحث، محک میزنیم.
مفعول به در عربی
کمی بالاتر گفتیم که حضور و وجود مفعول در جمله به فعل جمله بستگی دارد. از نظر نیاز به انواع مفعول در عربی به طور کلی دو نوع فعل داریم: «لازم و متعدی». فعل لازم نیازی به مفعول ندارد. اما فعل متعدی برای کامل شدن معنی، نیازمند مفعول است.
در زبان فارسی برای تشخیص مفعول در جمله میتوان به «را»ی نشانه مفعول توجه کرد و کلمه پیش از آن را مفعول در نظر گرفت. در روشی دیگر، میتوان با پاسخ به سوال «چه کسی را...» و «چه چیز را...» مرتبط با فعل جمله به مفعول آن رسید.
در زبان عربی، مفعول برای یک فعل متعدی میتواند به صورت «اسم ظاهری» یا «ضمیر متصل به فعل» حضور داشته باشد. به این نوع از مفعول در زبان عربی «مفعول به» گفته میشود.
نکته ۱: اعراب مفعول در جملات عربی همواره منصوب است. در صورتی که مفعول یک جمله یا ضمیر عربی قرار بگیرد اعراب آن محلا منصوب میشود، مانند مثالهای زیر:
قرأتُ الکتابَ.
کتاب را خواندم.
(در این جمله، الکتابَ مفعولبه اسم ظاهر و منصوب واقع شدهاست.)
***
ساعَدَني الاستاذُ.
استاد من را کمک کرد.
(در این جمله مفعول حرف «ی» و ضمیر متصل به فعل است. بنابراین محلا منصوب میشود.)
نکته ۲: در برخی مواقع مفعول میتواند قبل از فاعل و حتی قبل از فعل در جمله بیان شود، مانند مثال زیر:
زارَ الطِفلَ والِدُهُ.
پدر کودکش را ملاقات کرد.
(در این مثال طفلَ مفعولی است که بر فاعل، یعنی والد، مقدم شدهاست.)
نکته ۳: در زبان عربی برخی از افعال متعدی دارای دو فعل منصوب هستند. برای تشخیص آنها از طریق ترجمه میتوان به کلمه قبل از را و کلمه بعد از حروف متمم توجه کرد، مانند مثال زیر:
أعطیٰ أحمدُ محمداً الکتابَ.
احمد به محمد کتاب را داد.
(در این مثال دو مفعول وجود دارد. اولین مفعول، محمد است که در جواب «چه کس را» آمده و دومی، کتاب است که در جواب «چه چیز را....» آورده شده است.)
در جدول زیر تعدادی از افعال متعدی که به دو مفعول نیاز دارند مشاهده میکنید.
افعال متعدی در عربی که دو مفعول دارند | ||
فعل | معنی | مثال با معنی |
علَّمَ | یاد داد | علَّمتْ کبری علیً الدرسَ.
کبری درس را به علی یاد داد. |
وَعَدَ | وعده داد | یعدَّکًم الله مغفرةً منه.
خداوند مغفرت خویش را به شما وعده میدهد. |
ألهَمَ | الهام کرد | ألهمنی صوراً لترسیم.
عکسهایی را برای کشیدن به من الهام کن. |
بلَّغَ | ابلاغ کرد | أنتَ بلَّغتَها هذا الخبر.
تو این خبر را به او رساندی (ابلاغ کردی). |
وَهَبَ | بخشید | یَهب اللهً الناسَ النعمةَ.
خداوند نعمت را به مردم میبخشد. |
رَزَق | روزی داد | اللهُ رزَقنا توفیقَ الطاعةَ.
خداوند توفیق اطاعت را به ما روزی داد. |
أَعطی | بخشید |
أعطی المعلمُ التلمیذَ جایزةً. معلم به دانشآموز جایزهای بخشید. |
مفعول مطلق در عربی
گاهیاوقات برای تاکید بر میزان انجام شدن فعل، مصدری از جنس خود آن در جمله میآید که به آن مفعول مطلق میگویند. مفعول مطلق، دومین مفعول پر کاربرد از میان انواع مفعول در عربی است.
نکته: مفعول مطلق، مصدری از همان فعلی است که در جمله به کار رفته و سه نوع دارد:
- مفعول مطلق تاکیدی
- مفعول مطلق عددی
- مفعول مطلق نوعی
به مثال زیر توجه کنید.
قرأَ الرسالةَ قرأةً بطیئةً.
نامه را آهسته خواند.
( برای نشان دادن نحوه کارکرد مفعول مطلق به صورت تحت اللفظی اینگونه ترجمه میشود: نامه را خواند، خواندنی آهسته.)
مفعول مطلق تاکیدی
فرض کنید جملهای را شنیدهاید اما نسبت به وقوع آن شک دارید. در چنین حالتی گوینده جمله سعی میکند با تاکید بر وقوع فعل پافشاری کند. در زبان عربی این کار را با به کار بردن «مفعول مطلق تاکیدی» انجام میدهند.
به این ترتیب که یک مصدر هم ریشه با فعل که منصوب هم هست معمولا در انتهای جمله گذاشته میشود. برای این که این مصدر منصوب مفعول مطلق تاکیدی باشد نیاز دارد حضورش در جمله مستقل باشد. یعنی اینکه صفت عربی یا مضافالیه عربی همراه آن به کار نرفته باشد.
برای درک بهتر به مثال زیر توجه کنید.
ضَرَبهُ ضرباً.
او را به شدت زد.
فَرَضوا علیه الحلَّ فرضاً.
راه حل را شدیدا بر او تحمیل کردند.
سَینسَحِبون إنسحاباً.
کاملا کنارهگیری خواهند کرد.
مفعول مطلق عددی
اگر برای مشخص کردن تعداد دفعات انجام یک فعل از مصدر منصوب فعل در جمله استفاده کنیم، آن مصدر، مفعول مطلق عددی محسوب میشود.
نکته: مفعول مطلق عددی مصدری است که عموما با تای گرد مونث ساز میآید.
به مثال زیر توجه کنید.
أشارَ إلیٰ الموضوعِ أشارةً.
فقط یک بار به موضوع اشاره کرد.
(أشارة مصدر منصوب فعل برای نشان دادن تعداد دفعات انجام فعل آمده. در نتیجه مفعول مطلق عددی و منصوب است.)
مفعول مطلق نوعي
اگر مفعول مطلق، یعنی همان مصدر منصوب از فعل، همراه با صفت یا مضافالیه بیاید آن مصدر تبدیل به مفعول مطلق نوعی میشود. به مثال زیر توجه کنید.
نظر إلیهِ نَظَرةَ الخائفین.
به او نگاه کرد مانند کسانی که ترسیدهاند.
نکته مهم:
- هر جا در جمله، مصدری منصوب از فعل همان جمله دیدید، باید بدانید که آن کلمه مفعول مطلق است.
- اگر به تنهایی و بدون صفت یا مضافالیه باشد مفعول مطلق تاکیدی است.
- اگر با صفت و مضافالیه آمده باشد مفعول مطلق نوعی است.
- اگر با تای تانیث (ة گرد مونثساز) و برای تاکید بر تعداد دفعات انجام کار آمده باشد مفعول مطلق عددی است.
در ترجمه این نوع از مفعولها باید به شباهت آنها به قید در زبان فارسی توجه کرد. در صورتی که صفت همراه آنها آمده باشد، میتوانیم با به کار بردن کلماتی از جمله «مثل، مانند، همچون و....» استفاده کنیم. اگر هم با مفعول مطلق عددی مواجه شدیم، بهتر این است که با توجه به تعداد تاکید (گاهیاوقات مصدر فعل مطلق به صورت مثنی و جمع هم به کار میرود)، فعل جمله را ترجمه کرد.
مفعول له/لاجله در عربی
اگر در جمله مصدری منصوب بیاید که از نوع فعل جمله نباشد به آن مفعول له یا لاجله میگویند. حضور این نوع مفعول در جمله برای این است که دلیل و علت انجام فعل را بیان کنید.
نکته: برای شناسایی مفول له میتوان از کلمه لماذا استفاده کرد. در صورتی که مصدر منصوبِ متفاوت با ریشه فعل، پاسخی برای علت و سبب وقوع فعل و جوابی به کلمه پرسشی عربی لماذا باشد؛ میتوانیم آن را مفعول له تلقی کنیم.
به مثالهای زیر توجه کنید.
وقفوا احتراماً له.
به احترام او برخاستند.
(احتراما در این جمله مصدر متفاوت از فعل است که دلیل برخاستن افراد در جمله را نشان میدهد.)
غادرتُ المدینةَ خوفاً منه.
به خاطر ترس از او شهر را ترک کردم.
(مصدر خوفاً و ترس دلیل ترک شهر در این جمله است.)
نکته: ممکن است به جای مصدر منصوب متفاوت از فعل از ترکیب «لِ + مضارع منصوب/مصدر عربی» به جای مفعول له استفاده شود.
برای درک بهتر نکته بالا، مثالهای زیر را با دقت مطالعه کنید.
وقفوا لِیَحتَرِموه / لإحتِرامه = وقفوا احتراماً له
برخاستند تا او را احترام کنند.
جاء لیعبرَ عن / للتعبیر عن شکره = جاء تعبیراً عن شکره
آمد تا سپاسگزاریاش را ادا کند.
نکته: اگر مصدر بدون «ال» باشد حتما به صورت منصوب و نکره میآید اما اگر با «ال» بیاید، باید لام جر به آن اضافه و یک ترکیب جار و مجروری بسازد.
حضرتُ المحاضرةَ تعبیراً عن شکري.
حضرتُ المحاضرةَ للتعبیرِ عن شکري.
به سخنرانی رفتم تا سپاسگزاریام را ادا کنم.
در جدول زیر برخی از ترکیبهایی را که مفعول له میسازند مشاهده میکنید.
ترکیبهایی که در جمله مفعول له میسازند | |
ترکیب | معنی |
إحتجاجاً علی | برای اعتراض در برابر... |
إنطلاقاً من | ناشی از... |
تحقیقاً لِ | برای تحقیق... |
تمهیداً لِ | برای تهیه... |
حِفاظاً علی | برای محافظت از .... |
دِفاعاً عن | برای دفاع از .... |
مفعول فیه یا ظرف زمان و مکان در عربی
به اسمی منصوب در جمله که زمان و مکان وقوع فعل را بیان کند و معنی «فی» یا «در» در آن مستتر باشد مفعول فیه یا ظرف زمان و مکان عربی میگویند. در ترجمه فارسی نیز این بخش از جمله را به صورت قید زمان و مکان ترجمه میکنیم.
به مثال زیر توجه کنید.
الجَّنةُ تحتَ اقدامِ الامهات.
بهشت زیر پای مادران است.
(در این جمله تحت مفعول فیه است چرا که معنای فی را به صورت مستتر در خود دارد.)
نکته مهم: همه مفعول فیهها ظرف هستند اما همه ظرفها نمیتوانند مفعول فیه واقع شوند. مفعول فیه واقع شدن نیازمند این است که حتما حرف «فی» در معنای جمله مستتر باشد.
ذهبتُ إلیٰ المدرسه.
به مدرسه رفتم.
در اینجا مدرسه ظرف مکان است اما مفعول فیه نیست. چون حرف جر قبل از آن آمده و معنی «فی» در آن مستتر نیست.
در جدول زیر انواع ظرف زمان و مکان قیدساز را مشاهده میکنید.
ظرف زمان | یَوم – ساعَه – شَهر – اُسبُوع – سَنَه – عام – صَباح – عِشاء – مَساء – نَهار – لَیل – سَحَر – بُکرَه – اَصیل – غَد – اسماء شهور (ماهها) – حین – لَحظَه – وَقت – زَمان (زَمَن) – دَهر – لَدی و.... |
ظرف مکان | أَمام (مُقابَل) ، خَلف(وَراء) – یَمین – یَسار (شمال) – فَوق – تَحت – قُدّام – وَسَط – اَثناء – جانِب – خِلال – دُون – دار- میل – فَرسَخ - بَرید – غلوَه- خارِج، هُنا – هُناکَ – ثَمَّ – اَینَ – حَیث و.... |
مفعول معه در عربی
این نوع از مفعول کلمهای است که بعد از واو میآید و اعرابش «منصوب» است. با توجه به نکتهای که گفتیم، واوی که همراه با مفعول معه میآید «واو معیت» نام دارد و در جمله به معنا «با» و «همراه با» ترجمه میشود. به مثال زیر توجه کنید.
إذهب و أباک.
همراه پدرت برو.
(أبا بعد از واو با الف جانشین منصوب آمده. همچنین آن واو را نمیتوانیم به صورت معطوفی ترجمه کنیم. در نتیجه مفعول معه و منصوب است.)
نکته ۱: در صورتی که واو در جمله سه شرط زیر را داشته باشد واو عطف است.
- در صورتی که واو به معنای «مع» نباشد.
- قبل از آن جمله یا شبه جمله نباشد.
- اسم بعد از واو اعرابی همانند کلمه قبل از واو داشتهباشد.
با توجه به نکته بالا میتوان نتیجه گرفت که جمله یا شبه جملهای که قبل از واو معیت واقع میشود «عامل مفعول معه» نام دارد.
نکته ۲: مفعول معه هیچ وقت نمیتواند بر عامل خودش مقدم باشد و قبل از آن بیاید، مانند مثال زیر:
جئتُ و الیاس.
با الیاس آمدم.
حال در زبان عربی
اگرچه که «حال» در مباحث نحوی، بخشی از مفعولها نیست اما به خاطر قرار گرفتن در مبحث منصوبات و نزدیکی به انواع مفعول، برای جلوگیری از اشتباه در تشخیص، در ادامه توضیح مختصری را درباره آن میخوانید.
حال یا قید حالت در عربی، یک کلمه منصوب و نکره است که به حالت وقوع چیزی اشاره دارد. حال در زبان عربی دو نقش دارد:
۱. وقتی که حال برای توصیف حالت فاعل (و به ندرت مفعول) به کار میرود.
در این موقعیت حال، حالت یا رفتاری خاص از فاعل توصیف میشود. این اشاره به فاعل از طریق مطابقت جنس و عدد معلوم میشود. به مثالهای زیر توجه کنید.
خَرجَ صَدیقي ضاحِکاً.
دوستم خندهکنان بیرون رفت.
خَرجَ أصدقائي ضاحِکینَ.
خَرجَت صدیقاتی ضاحکات.
دوستانم خندهکنان بیرون رفتند.
۲. وقتی که حال برای توصیف چگونگی وقوع فعل و بیان حالت و وضعیت آن به کار برود. در این مورد هم ارجاع به فاعل از طریق مطابقت جنس و عدد انجام میشود. به مثال زیر توجه کنید.
جاء أحمدُ ماشیاً.
احمد قدمزنان آمد.
(در این مورد ماشیاً حالتی است که نحوه وقوع فعل را مشخص میکند.)
نکته: به کلمهای که حال به آن متکی است و حالتش را بیان میکند «ذوالحال» یا «صاحب حال» میگویند. ممکن است فعل، فاعل یا مفعول جمله باشد و عموما معرفه است.
جمله حالیه
گاهی اوقات برای بیان حالت از یک جمله یا شبه جمله استفاده میشود. به طور کلی قاعدهای در زبان عربی هست که میگوید «الجُمَل بَعد المعارفِ أحوالٌ». اگر جمله حال یک جمله فعلیه با فعل مضارع عربی باشد نی،ازی به گنجاندن واو حالیه نیست. اما اگر جمله حالیه «اسمیه» یا «جمله فعلیه با فعل ماضی» باشد حتما باید واو حالیه در جمله به کار برود. به مثالهای زیر توجه کنید.
جاءَ الرجلُ یَبتَسِمُ.
مرد در حالی که میخندید آمد.
(یبتسم، حال جمله فعلیه و محلا منصوب است. همانطور که میبینید فعل مضارع بدون واو حالیه در جمله گنجانده شده است.)
جاء الرجلُ و هو مُتَبِسِّم.
مرد در حالت تبسم آمد.
( هو متبسم جمله اسمیه حالیه و محلا منصوب است. بعد از واو حالیه آمده است.)
جاء الرجلُ و قد إبتَسم.
مرد در حالی که خندید آمد.
(قد ابتسم جمله حالیه فعیله با فعل ماضی و محلا منصوب است که پیش از آن واو حالیه گنجانده شده است.)
شیوه ترجمه جمله حالیه
در ترجمه جملات حالیه باید به افعال جمله اصلی و جملهای که حال واقع شده توجه و بر اساس فرمولهای زیر اقدام به ترجمه کرد.
ماضی + ماضی = ماضی ساده یا بعید
خَرجَ معلمُ و قد علَّمنا أشیاءً کثیرةً.
معلم رفت در حالی که چیزهای زیادی به ما آموخته بود.
ماضی + مضارع = ماضی استمراری
ذَهبَ الرجُل و هو یَتکَّلمُ بالهاتفِ.
مرد رفت در حالی که با تلفن صحبت میکرد.
مضارع + مضارع = مضارع
یَخرُج التلامیذُ و هم یَتکَّلمونَ بالعربیة.
دانشآموزان خارج میشوند در حالی که به زبان عربی صحبت میکنند.
سوالات رایج درباره انواع مفعول در زبان عربی
در این بخش از آموزش به تعدادی از سوالات رایج درباره مفعول در زبان عربی پاسخ میدهیم.
مفعول چیست؟
کلمهای است در جمله فعلیه که فعل بر آن واقع شده است. به بیان دیگر، مفعول تکمیل کننده معنا و مفهوم فعل است و نبودنش آن را ناقص باقی میگذارد. فعلهای متعدی نیازمند مفعول هستند و برای فعل لازم نیازی به حضور مفعول در جمله نیست.
مفعول در عربی را چگونه تشخیص دهیم؟
نخستین نشانه انواع مفعول در عربی، منصوب بودن اعراب آن است. از طرفی دیگر میتوانیم با ترجمه به کارکرد مفعول برسیم. به عنوان مثال بعد از ترجمه میتوانیم با پرسیدن دو سوال «چه کسی را...» و «چه چیزی را....» مفعول در جمله را شناسایی کنیم.
چند نوع مفعول در زبان عربی وجود دارد؟
مفعولها از دسته منصوبات در دستور زبان نحوی عربی هستند. بر همین اساس ۵ نوع مفعول در زبان عربی داریم که به شاخههای مفعول به، مفعول فیه، مفعوله له، مفعول مطلق و مفعول معه تقسیمبندی میشوند. هر یک از این شاخههای مفعولی در زبان عربی ممکن است به شاخههای فرعی دیگری تقسیم شوند.
تمرین انواع مفعول در عربی
برای ارزیابی عملکرد خود در رابطه «انواع مفعول در عربی»، میتوانید از تمرینهایی که در ادامه در اختیار شما قرار گرفته است استفاده کنید. آزمون اول شامل ۶ سؤال است و پس از پاسخ دادن به تمامی پرسشها و ظاهر شدن دکمه «دریافت نتیجه آزمون»، میتوانید نمره عملکردتان را مشاهده کنید و جوابهای درست و نادرست را نیز ببینید. در بخش دوم تمرینها، ۴ سوال با جواب تشریحی آن وجود دارد که میتوانید بعد از پاسخگویی به سراغ جواب درست و تشریحی آنها بروید.
تمرین اول
۱. نقش کلمه «تکلیم» در عبارت «کلم الله موسی تکلیما» چیست؟
مفعول له
مفعول معه
مفعول مطلق
مفعول فیه
۲. در جمله «هو یبتعد عن المعاصی ابتعادا خائفا من الله»، «ابتعادا» چه نقشی دارد؟
حال
مفعول مطلق عددی
مفعول مطلق تاکیدی
۳. «هم یجاهدون فی سبیل الله ..... المتوکلین.» جای خالی را پر کنید.
جهاداً
مجاهدةَ
مجاهداً
۴. کدام گزینه مفعول مطلق تاکیدی دارد؟
نعبد الله شکرا علی نعمائه.
ساعدت المسکین مومناً بالله.
من یعرف الله معرفة یعلم أنه مصدر کل قوة.
۵. در کدام جمله مفعول مطلق وجود دارد؟
لقمةً تناولت ثم خرجت سریعا
اجتناباً عن السیئات، یا ابنتی العزیزة!
جالساً تکلمت ثم قمت و ذهبت.
۶. در کدام گزینه مفعول فیه منصوب است؟
من بین أصدقائک أنت أکثر اجتهاداً
عندما وصل وقت العشاء ذهبنا کلنا حتی نتناول الطعام.
مضت هذه الأیام أیضاُ و وصلنا إلی النهایتها.
تمرین دوم
سوال ۱. در جمله «من یطع الله و رسوله طاعة، ینجح فی الدنیا و الآخرة» تاکید وقوع فعل در کدام کلمه واقف شده؟
جواب: طاعة مفعول مطلق تاکیدی است.
سوال ۲. در جمله «إذا قصدت یوماً أن تبدأ عملاً فیجب أن تتوکل علی الله.» مفعول فیه کدام کلمه است؟
جواب: إذا و یوماً مفعول فیه جمله هستند.
سوال ۳. در جمله « طلب الطفل من أمه أن تجلس عنده» مکان وقوع فعل کدام است؟
جواب: عند در این عبارت ظرف مکان است و مکان وقوع فعل را مشخص میکند.
سوال ۴. ترجمه کنید «یا أیتها النفس المطمئنة إرجعی ألی ربک راضیة مرضیة»
جواب: ای نفس مطمئن! به سوی پروردگار خویش بازگرد در حالی که هم راضی هستی و هم مورد رضایت.
جمعبندی
فهمیدیم که انواع مفعول در زبان عربی به پنج نوع « مفعول به، مفعول فیه، مفعول مطلق، مفعول معه و مفعول له» تقسیمبندی میشوند. شرط استفاده از آنها در جملات متفاوت است اما همه آنها در یک چیز با هم مشترک هستند و آن اعراب «منصوب» مفعول در جمله است. در شرایطی که مفعول از کلمات مبنی باشد اعرابش محلا منصوب میشود. همچنین، فهمیدیم که «حال» در جملههای عربی به لحاظ ساختار، نزدیکی زیادی با مفعولها دارد اما تفاوت عمدهاش با آنها در این است که حال کیفیت وقوع برای فاعل و مفعول را هم مشخص میکند اما انواع مفعول تنها برای توضیح بیشتر برای فعل به کار میروند.
بسیار خوب و روان توضیح داده شده. ممنونم
یه جمع بندی کامل و مختصر عالی بود👌🏻
ممنون