فرادرسافسردگی فصلی — همه آنچه باید بدانید | به زبان ساده
با شروع فصل‌های سرد سال، علائم سرماخوردگی و آنفولانزاهای فصلی، در بسیاری از افراد، نمود می‌یابند و ویژگی مشترک اغلب آنها، خستگی و بی‌حوصلگی است. جالب است بدانید از دیدگاه روانشناسی روان نیز، درست مانند جسم، در معرض سرماخوردگی فصلی قرار دارد و علائم آن را به روشی مشابه، با نشانه‌هایی مثل بی‌حالی و بی‌اشتهایی نشان می‌دهد. در این نوشتار، به معرفی افسردگی فصلی و بخشی از دلایل آن می‌پردازیم. بررسی فاکتورهای خطر، علائم و راه‌های درمان این اختلال، بخش‌های دیگر نوشته حاضر را به خود، اختصاص می‌دهند.
افسردگی فصلی چیست؟
افسردگی فصلی یا «اختلال عاطفی فصلی» (Seasonal Affective Disorder | SAD)، یک وضعیت سلامت روان است که با تغییر فصل، ایجاد می‌شود. این وضعیت، یکی از زیر گروه‌های اختلال افسردگی عمده، و اختلال دو قطبی است.
در ادامه، این دو اختلال را با هم مقایسه می‌کنیم.
«اختلال افسردگی اساسی» (Major Depressive Disorder | MDD)، با غمگینی طولانی مدت و بی‌علاقگی کلی، مشخص می‌شود، در حالی که ویژگی اصلی «اختلال دوقطبی» (Bipolar Disorder)، وجود ریتم تکرارشونده‌ای از دوره‌های افسردگی و دوره‌های انرژی و فعالیت بالا و غیرطبیعی است.
افراد مبتلا به اختلال عاطفی فصلی، فقط در ماه‌های خاصی از سال، علائم و نشانه‌های اختلال افسردگی اساسی یا اختلال دو قطبی را نشان می‌دهند. اختلال افسردگی اساسی، بیشتر از اختلال دو قطبی، در بین افراد مبتلا به افسردگی فصلی، شایع است. این حالت معمولاً از بیست یا سی سالگی فرد شروع می‌شود.
علائم افسردگی فصلی چیست؟
در بیشتر افراد مبتلا به اختلال عاطفی فصلی، افسردگی و سایر علائم این اختلال، در ماه‌های پاییز و زمستان، ظاهر می‌شود و در ماه‌های بهار و تابستان، فروکش می‌کند.
در این افراد، در ماه‌های سرد سال، ممکن است علائم دیگری، نیز بروز کند که اغلب، شامل افزایش وزن، به دلیل افزایش ولع در مصرف کربوهیدرات‌ها و افزایش خواب (هایپرسومنی) است.
افراد مبتلا به اختلال دو قطبی زمینه‌ای، معمولاً دوره‌های متناوب افسردگی (هایپومانیا) در ماه‌های پاییز و زمستان و شیدایی و سرخوشی (مانیا) در ماه‌های بهار و تابستان دارند. در حدود 10 درصد از افراد مبتلا به افسردگی فصلی، این وضعیت، الگوی فصلی مخالف دارد که در ماه‌های بهار و تابستان اتفاق می‌افتد و در ماه‌های پاییز و زمستان متوقف می‌شود. این افراد، معمولاً برخلاف افرادی که علائم آنها در پاییز و زمستان است، در این دو فصل، اشتها و خواب کمتری دارند.
برای مبتلایان، تخمین زده می‌شود که علائم افسردگی فصلی در طول 40 درصد از روزهای سال وجود داشته باشد. در برخی از افراد، افسردگی فصلی، هر ساله عود نمی‌کند. 30 تا 50 درصد افراد مبتلا، در زمستان‌های متوالی، علائم این اختلال را نشان نمی‌دهند.
علائم و نشانه‌هایی که در طی دوره‌های افسردگی، در افراد مبتلا به افسردگی فصلی، رخ می‌دهد، مشابه علائم اختلال افسردگی اساسی است، از جمله این علائم می‌توان به موارد زیر، اشاره کرد:
- احساس هر روزه افسردگی
- از دست دادن علاقه به فعالیت‌هایی که زمانی لذت‌بخش بودند
- داشتن انرژی کم
- مشکل در خوابیدن
- کاهش اعتماد به نفس
- تغییراتی در اشتها یا وزن
- احساس سستی یا آشفتگی
- مشکل در ایجاد و حفظ تمرکز
- احساس ناامیدی، بی ارزشی یا گناه
- داشتن افکار مکرر درباره مرگ یا خودکشی
علائم افسردگی زمستانی چیست؟
علاوه بر موارد اشاره شده در بالا، نوع خاصی از افسردگی فصلی که با شروع زمستان، آغاز می شود، علائم خاص دیگری را نیز با خود، به همراه دارد. این اختلال، گاهی اوقات، «افسردگی زمستانی» (Winter Depression) نامیده می‌شود و برخی از علائم اختصاصی آن شامل موارد زیر است:
- بیش از حد خوابیدن
- افزایش اشتها، به ویژه اشتیاق به غذاهای پر کربوهیدرات
- افزایش وزن
- خستگی یا انرژی کم
علائم افسردگی تابستانی چیست؟
علائم خاص اختلال عاطفی فصلی با شروع تابستان، که گاهی اوقات «افسردگی تابستانی» (Summer Depression) نامیده می‌شود، ممکن است شامل موارد زیر باشد:
- مشکل خواب (بی خوابی)
- کاهش اشتها
- کاهش وزن
- تحریک یا اضطراب
تغییرات فصلی در اختلال دو قطبی
در برخی از افراد مبتلا به اختلال دو قطبی، بهار و تابستان می‌تواند علائم شیدایی و سرخوشی (مانیا) یا نوع خفیفی از آن، موسوم به هیپومانیا را به وجود آورد و پاییز و زمستان، آغازگر دوره افسردگی باشند.
چه موقع به پزشک مراجعه کنیم؟
احساس ضعف، در برخی از روزهای زندگی، طبیعی است. اما اگر در یک دوره زمانی، هر روز، احساس ناراحتی می‌کنید و نمی‌توانید انگیزه‌ای در خود ایجاد کنید تا دوباره فعالیت‌هایی که به طور معمول از آنها لذت می‌برید، انجام دهید، به پزشک خود مراجعه کنید. این امر، به ویژه در مواقعی ضرورت دارد که تغییرات خلقی، با تغییر الگوی خواب و اشتهای فرد همراه است، برای راحتی یا آرامش به الکل یا داروهای آرام‌بخش نیاز دارد، احساس ناامیدی می‌کند یا به خودکشی می‌اندیشد.
در حدود 40 درصد از افراد مبتلا به اختلال عاطفی فصلی، دوره‌های افسردگی، پس از زمستان نیز ادامه دارد و در ماه‌های تابستان نیز تسکین نمی‌یابد. در این حالت، احتمالا روانپزشک، وضعیت فرد را یکی از دو حالت اختلال افسردگی اساسی یا اختلال دو قطبی، تشخیص خواهد داد.
ارتباط افسردگی فصلی با اختلالات روانی دیگر
در افراد مبتلا به افسردگی فصلی، شانس بروز برخی از بیماری‌های روانی دیگر، افزایش می‌یابد. مثال‌هایی از این بیماری‌ها عبارتند از:
- اختلال کمبود توجه / بیش فعالی (Attention-Deficit/Hyperactivity Disorder | ADHD)
- اختلال خوردن (Eating Disorder)
- اختلال اضطراب (Anxiety Disorder)
- اختلال وحشت (Panic Disorder)
فراوانی افسردگی فصلی چقدر است؟
روانشناسان، از افسردگی، با عنوان «سرماخوردگی روح» یاد می‌کنند. بخشی از علت این نام‌گذاری، به شیوع افسردگی در جوامع کنونی برمی‌گردد.
اختلال عاطفی فصلی در 0/5 تا 3 درصد از افراد در کل جامعه، رخ می‌دهد. این اختلال، 10 تا 20 درصد افراد مبتلا به اختلال افسردگی اساسی و 25 درصد افراد مبتلا به اختلال دو قطبی را درگیر می‌کند.
در بعضی از افراد، با تغییر فصل‌های سال، یک وضعیت جدید رفتاری، نمود پیدا می‌کند که به عنوان اختلال عاطفی فصلی خفیف، شناخته می‌شود. شیوع این اختلال، بسیار بیشتر از اختلال عاطفی فصلی است و افراد مبتلا به آن، فقط تغییرات خفیفی در خلق و خو دارند که با تغییرات فصول، مطابقت دارد.
یکی از مسائلی که در ایجاد و تشدید افسردگی‌ها دخالت مستقیم دارد، انواع استرس‌ها و تنش‌های محیطی است که در محل زندگی، تحصیل و کار، بر افراد وارد می‌شود. در بسیاری از موارد، نمی‌توان جلوی ایجاد این تنش‌ها را گرفت، اما با یادگیری مهارت‌های لازم، می‌توان از خود، در برابر آنها محافظت کرد. در همین راستا، فرادرس، مجموعه‌ای از نکات آموزشی پیرامون مدیریت و کنترل استرس را در قالب یک فیلم آموزشی، منتشر کرده است که می‌توانید آن را از طریق لینک زیر، مشاهده کنید.
- برای مشاهده فیلم آموزش مدیریت و کنترل استرس - شیوه تفکر و ارزیابی موثر، + اینجا کلیک کنید.
دلایل افسردگی فصلی چیست؟
علت خاص اختلال عاطفی فصلی ناشناخته مانده است.
با این وجود، برخی از عواملی که ممکن است، در ایجاد این وضعیت، موثر باشند، عبارتند از:
- ساعت بیولوژیکی بدن (ریتم شبانه روزی). کاهش سطح نور خورشید در پاییز و زمستان، ممکن است باعث شروع افسردگی زمستانی شود. این کاهش نور خورشید، ممکن است ساعت داخلی بدن را مختل کرده و منجر به احساس افسردگی شود.
- سطح سروتونین. سروتونین، یک انتقال دهنده عصبی است که توسط مغز تولید می‌شود و بر خلق و خوی افراد، تأثیر می‌گذارد. کاهش سطح این ترکیب شیمیایی، ممکن است در ایجاد افسردگی فصلی نقش داشته باشد. کاهش نور خورشید، می‌تواند باعث افت سروتونین شود.
- سطح ملاتونین. ملاتونین، هورمونی است که در تنظیم الگوهای خواب و خلق و خو نقش دارد. تغییر فصل، می‌تواند تعادل سطح این هورمون را مختل کند.
در یک نگاه کلی، می‌توان گفت دلایل اختلال عاطفی فصلی، پیچیده است. عوامل مختلف محیطی، زیستی و عاطفی، می‌توانند آن را تشدید یا به بهبود آن کمک کنند. با این وجود، آنچه روشن به نظر می‌رسد این است که کمبود نور خورشید، به بروز این اختلال در ماه‌های پاییز و زمستان، کمک می‌کند و نور زیاد خورشید با اختلال فصلی، در ماه‌های بهار و تابستان، ارتباط دارد.
به نظر می‌رسد، در افراد مبتلا به افسردگی فصلی، برخی از ریتم‌های روزانه بدن، مختل شده است. این ریتم‌ها به طور معمول، برای مطابقت با چرخه شبانه‌روز، مورد نیاز هستند و یکی از آنها چرخه خواب و بیداری است.
افراد مبتلا به افسردگی فصلی نمی‌توانند چرخه خواب و بیداری خود را متناسب با چرخه‌های شبانه‌روزی ماه‌های زمستان، تغییر دهند. این قضیه، باعث تغییر در وضعیت خواب، خلق و خو و رفتار آنها می‌شود. کسانی که در تابستان، به اختلال افسردگی فصلی مبتلا هستند، در تطبیق با افزایش ساعات روز مشکل دارند.
به نظر می‌رسد، افراد مبتلا به افسردگی فصلی، از نظر ژنتیکی، مستعد این هستند که ناتوان از تنظیم ریتم شبانه روزی خود با طبیعت باشند. مطالعات گوناگون، انواع مختلفی از ژن‌ها را شناسایی کرده‌اند که با بروز اختلال افسردگی فصلی در ارتباط هستند. با این حال، تعداد کمی از آنها، در مطالعات متعدد، تأیید شده است.
بیشتر ژن‌هایی که در اختلال عاطفی فصلی نقش دارند، در مغز انسان، فعال یا بیان می‌شوند و از آنجا نقش خود را در تنظیم ریتم شبانه روزی بدن، ایفا می‌کنند. برخی از آنها در بیان گروه دیگری از ژن‌ها، در زمان‌های خاصی از روز یا شب، نقش دارند و به این ترتیب، به تنظیم ریتم شبانه روزی، کمک می‌کند.
برخی دیگر، در تولید پیام‌رسان‌های شیمیایی در مغز، نقش دارند. به این مولکول‌های پیام‌رسان، در اصطلاح، «انتقال دهنده‌های عصبی» (Neurotransmitters) گفته می‌شود و دو نوع بسیار مهم آنها عبارتند از:
- دوپامین
- سروتونین
دوپامین، می‌تواند به هورمون‌هایی تبدیل شود که فشار خون و دمای بدن را کنترل می‌کنند. همانطور که می‌دانید، این دو مولفه، در هر فرد، در طی روز، تغییر می‌کنند. سروتونین، می‌تواند به هورمونی به نام ملاتونین تبدیل شود. این هورمون، به مغز پیام می‌دهد که زمان خواب فرا رسیده است.
تنظیم غیر عادی ریتم شبانه روزی، احتمالاً به عدم توانایی فرد، در تطبیق خود با تغییرات فصلی، کمک می‌کند و در نتیجه، همانطور که گفتیم، با تغییر ساعت‌های روز، ساعات خواب، خلق و خو و رفتار او نیز تغییر خواهد کرد. با این حال، هنوز اطلاعات کمی در این مورد، در دست است که چرا برخی از افراد، در مقایسه با دیگران، نسبت به تغییر فصل‌ها حساسیت بیستری دارند.
فاکتورهای خطر افسردگی فصلی
هرچند، مطالعه عوامل موثر بر اختلالات رفتاری، به دلیل پیچیدگی آنها، بسیار دشوار است اما با توجه به مطالعات صورت گرفته تا کنون، می‌توان عوامل کلی زیر را در افزایش شانس ابتلا به افسردگی فصلی، موثر دانست:
- جنسیت و سن: اختلال افسردگی فصلی در زنان، بیشتر از مردان تشخیص داده می‌شود. همچنین، این بیماری در جوانان بیشتر از میانسالان و سالمندان رخ می‌دهد.
- سابقه خانوادگی: افراد مبتلا به افسردگی فصلی، احتمال دارد که دارای خویشاوندی با همین نوع افسردگی یا نوع دیگری از اختلالات روانی باشند. در ادامه، بیشتر به این مورد خواهیم پرداخت.
- داشتن افسردگی اساسی یا اختلال دو قطبی. همانطور که در بخش‌های پیش گفتیم، در صورت داشتن یکی از این موارد، علائم افسردگی ممکن است به صورت فصلی بدتر شود.
- زندگی دور از استوا: به نظر می‌رسد افسردگی فصلی بیشتر در میان افرادی که در شمال یا جنوب خط استوا زندگی می‌کنند شایع است. این ممکن است به دلیل کاهش نور خورشید در زمستان و افزایش طول روز در ماه‌های تابستان باشد.
آیا افسردگی فصلی ارثی است؟
اختلال عاطفی فصلی، الگوی مشخصی از وراثت در خانواده‌ها ندارد. اما به طور کلی می‌توان گفت، خطر ابتلا به این اختلال، برای بستگان درجه یک افراد مبتلا، یعنی پدر و مادر یا خواهر و برادر، در مقایسه با عموم مردم، بیشتر است. مطالعات نشان داده است که تقریباً 15 درصد از افراد مبتلا به اختلال افسردگی فصلی، دارای یک خویشاوند درجه یک، با همین بیماری هستند.
بسیاری از افراد مبتلا به اختلال افسردگی فصلی ، دارای خویشاوندانی با سایر اختلالات روحی یا روانی، مانند اختلال افسردگی اساسی یا اسکیزوفرنی، هستند. مطالعات نشان می‌دهد که در مورد 25 تا 67 درصد افراد مبتلا به افسردگی فصلی ، یک یا چند نفر از بستگان نیز چنین اختلالاتی را نشان می‌دهند. ریشه این بروز خانوادگی اختلالات رفتاری، احتمالا این است که ژن‌های جهش‌یافته مرتبط با این بیماری‌ها در خانواده به ارث رسیده‌اند. با این حال، این اختلالات، در عموم جامعه نیز نسبتاً شایع است و بنابراین ممکن است به طور تصادفی در چند نفر از اعضای یک خانواده رخ دهد.
نام‌های دیگر افسردگی فصلی چه هستند؟
این اختلال رفتاری با نام‌های دیگری نیز شناخته می‌شود که همگی گویای «فصلی بودن» و همراه بودن آن با درجاتی از «افسردگی» هستند. برخی از این نام‌ها در ادامه امده‌اند.
- اختلال عاطفی فصلی (Seasonal Affective Disorder | SAD)
- افسردگی با الگوی فصلی (depression in a seasonal pattern)
- اختلال افسردگی اساسی با الگوی فصلی (major depressive disorder with a seasonal pattern)
- اختلال خلقی فصلی (seasonal mood disorder)
عوارض افسردگی فصلی چیست؟
علائم و نشانه‌های اختلال عاطفی فصلی را باید جدی گرفت. مانند سایر انواع افسردگی، این افسردگی فصلی نیز، در صورت عدم درمان، می‌تواند پیشرفت کند و منجر به مشکلات اساسی شود. بخشی از این عوارض دیرپا، عبارتند از:
- کناره‌گیری اجتماعی
- مشکلات در محل تحصیل یا کار
- سوء مصرف مواد روان گردان
- سایر اختلالات بهداشت روان، مانند اضطراب یا اختلالات خوردن
- افکار یا رفتار خودکشی
درمان به موقع، می‌تواند به جلوگیری از این عوارض و بهبود شرایط فعلی، کمک کند.
فیلم آموزش روانشناسی مثبت گرا (Positive Psychology)
گاهی ممکن است به دلایل مختلف، احساس ناراحتی، خشم، اضطراب و حتی پوچی، در فرد ایجاد شود. این یک واکنش طبیعی به شرایط است و نباید «سرکوب» شود، اما می‌توان را «کنترل» کرد و مانع از آسیب‌های بیشتر و عمیق‌تر شد. یکی از مواردی که در این زمینه، بسیار کارگشاست، یادگیری مهارت‌هایی است که در مجموع، »روانشانسی مثبت‌گرا» نامیده می‌شوند.
در همین راستا، فرادرس، مجموعه‌ای از نکات مفید پیرامون این حوزه از علم روانشناسی را در قالب یک فیلم آموزشی، منتشر کرده است که در هشت درس جداگانه، به ارائه مباحثی در مورد رابطه هیجان مثبت و طول عمر، دلایل لزوم شادتر بودن، راهکارهایی برای شادی مداوم و خشنودی، هیجان مثبت در مورد گذشته، حال و آینده و مهارت‌های روانشناسی مثبت‌‌نگر در متن زندگی می‌پردازد.
- برای مشاهده فیلم آموزش روانشناسی مثبت‌گرا (Positive Psychology)، + اینجا کلیک کنید.
فیلم آموزش روانشناسی مثبت گرا، به عموم مردم و به ویژه، دانشجویان رشته‌های روانشناسی و روانپزشکی، پرستاری و بهیاری و همچنین، دبیران و مشاوران تحصیلی توصیه می‌شود.
سخن آخر
اختلال عاطفی فصلی (SAD) نوعی افسردگی است که با تغییر فصل‌ها در ارتباط است. این اختلال، هر سال، تقریباً در همان زمان همیشگی آغاز می‌شود و پایان می‌یابد. در بیشتر افراد مبتلا به افسردگی فصلی، علائم از پاییز شروع می‌شود و تا ماه‌های زمستان ادامه دارد و باعث کاهش سطح انرژی افراد و شدت یافتن احساس بدخلقی در آنها می‌شود. گروه کوچکتری از مبتلایان، در بهار یا اوایل تابستان، دچار این تغییرات خلقی می‌شوند.
دلیل افسردگی‌های فصلی، ممکن است در محیط اجتماعی یا فاکتورهای زیستی، فیزیکی و شیمایی پیرامون فرد، ریشه داشته باشد. با این حال، منشا این وضعیت، هرچه باشد، به خوبی با انواع روش‌های موجود، قابل کنترل و درمان است. بخشی از این روش‌ها شامل نور درمانی (فتوتراپی)، داروها و روان درمانی هستند.
بنابراین، افسردگی را به یک عادت غم‌بار هرساله برای خود تبدیل نکنید. ورزش کنید، به دیدار یک روانپزشک بروید، با روش‌های تنظیم ریتم‌های شبانه‌روزی آشنا شوید و برای ثابت نگه داشتن روحیه و انگیزه خود، در طول سال، گام بردارید.
