آنچه باید درباره سویه های کرونا بدانید — مروری بر سویه های جدید

همه‌گیری ویروس کرونا تمام جهان را از سال 2019 تا کنون تحت تاثیر قرار داده است. تا لحظه‌ای که این مطلب به نگارش درمی‌آید 4/5 میلیون نفر در سراسر جهان جان خود را به علت این بیماری از دست داده‌اند و بسیاری دیگر متحمل صدمات مستقیم و غیر مستقیم بسیاری شده‌اند. با گسترش واکسیناسیون کرونا و آشنایی بیشتر با نحوه‌ی درست مقابله با ویروس، امیدها برای تصور یک پایان برای این پاندمی افزایش پیدا کرد. اما اکنون چالش جدیدی رو در روی دانشمندان و تمام مردم جهان است. سویه های کرونا در جای جای دنیا تیتر خبرها را به خود اختصاص داده‌اند و زنگ‌های اخطار را به صدا در آورده‌‌اند. آیا این سویه‌های جدید ممکن است تهدیدی بزرگ‌تر برای ما به شمار بیایند؟ آیا سویه های کرونا قادرند واکسیناسیون را ناکارآمد کنند؟ در این مطلب به طور مفصل به این موضوع می‌پردازیم و به تمام سوالات شما پاسخ می‌دهیم.

ساختار ویروس کرونا چگونه است؟

ویروس‌ها موجودات بسیار کوچک و ساده‌ای هستند و ساختار سلولی ندارند. ویروس کرونا صرفا شامل یک پوشش است که دور ماده‌ی ژنتیکی ویروس (RNA) را پوشانده (عکس 1). در ساختار این ویروس، انواعی پروتئین نیز وجود دارد که هر یک وظایف مشخصی دارند. مهم‌ترین آن‌ها پروتئین S یا نیزه است که ویروس به وسیله آن به سلول‌ میزبان متصل شده و وارد آن‌ می‌شود. ویروس‌ها به تنهایی نمی‌توانند تکثیر شوند و برای تکثیر به آنزیم‌ها و منابع سلول نیاز دارند. تمام اطلاعات مورد نیاز برای تولید مثل در ماده ژنتیکی ویروس وجود دارد. ماده ژنتیکی ویروس به شکل یک رشته RNA است و پروتئین‌های ویروس از روی این رشته ساخته می‌شوند. مثلاً اطلاعات تولید پروتئین نیزه در ژن مخصوص خود در RNA ویروس ذخیره شده است.

فیلم آموزش ویروس شناسی Medical Virology در فرادرس

کلیک کنید

شاید کلمه‌ی وایرال (viral) در شبکه‌های اجتماعی به گوش شما خورده باشد، وقتی مطلبی بین کاربران به صورت بسیار گسترده به اشتراک گذاشته می‌شود لفظ وایرال برای آن مطلب استفاده می‌شود. جالب است بدانید که معنی دقیق واژه وایرال، «ویروسی» است و علت این نامگذاری یکی از مشخصه‌های اصلی بسیاری از ویروس‌ها یعنی سرعت تکثیر و گسترش بسیار بالای آن‌ها است. ویروس کرونا هم از این قاعده مستثنی نیست و با سرعت بالایی در حال گسترش است. اما این تولید مثل سریع همیشه عاری از ایراد نیست بلکه خطاهای بسیاری در حین گسترش ویروس اتفاق می‌افتد. به این خطاها «جهش» می‌گویند. جهش‌ها در ماده‌ی ژنتیکی ویروس‌ها اتفاق می‌افتند و باعث تغییر در ژن‌ها می‌شوند.

جهش‌ها می‌توانند سبب شوند که ویروس، ویژگی‌های جدیدی کسب کند یا برخی ویژگی‌ها را از دست بدهد. ممکن است جهش‌ها قدرت سویه های کرونا برای فرار از ایمنی بدن را افزایش دهند یا سرعت انتقال و شدت بیماری را بیشتر کنند. البته اکثر جهش‌ها اثر مهمی ندارند و بسیاری از آن‌ها حتی سبب تضعیف ویروس می‌شوند. این جهش‌ها هستند که سویه‌های جدید را به وجود می‌آورند و رفته رفته این سویه های کرونا به نحوی با انتخاب طبیعی، جای سویه‌های قبلی را می‌گیرند.

با توجه به عدم وجود اطلاعات کافی در مورد رفتار سویه های کرونا ویروس جدید بهتر است نکات زیر را رعایت کنید تا از ابتلا به این بیماری مهلک در امان بمانید.

واکسن:

• سویه‌های جدید قابل پیش‌بینی هستند و تنها راه جلوگیری از ظهور آن‌ها قطع چرخه انتقال و گسترش ویروس به کمک واکسن‌ها است.
• ممکن است برخی سویه‌های جدید سبب کاهش کارایی واکسن‌ها شوند اما هنوز اطلاعات کاملی مبنی بر عدم کارایی واکسنی ارائه نشده است.

علائم:

• علائم سویه های کرونا جدید تفاوت خاصی ندارند اما ممکن است یک علامت در درگیری با یک سویه شایع‌تر از سویه‌ی دیگر باشد.
• تشخیص نوع سویه از روی علائم ممکن نیست.
• سویه های کرونا جدید احتمال بیماری شدید و مرگ را بالا می‌برند.

ماسک:

• سویه‌های جدید قدرت انتقال بالایی دارند به همین دلیل ماسک زدن و رعایت پروتکل‌ها برای پیش‌گیری بسیار حائز اهمیت اند.
• حتی اگر واکسینه هستید حتما از ماسک استفاده کنید.
• به علت وجود سویه های کرونای متفاوت امکان ابتلای چندباره به ویروس کرونا ممکن است.
• ماسک زدن یک راه جلوگیری از گسترش سویه‌های جدید است.

تست‌های تشخیصی:

• تست‌های PCR رایج صرفا می‌توانند ابتلا یا عدم ابتلا به ویروس کرونا را نشان دهند و نمی‌توانند مشخص کنند که بیمار با چه سویه‌ای درگیر شده است.
• برای تشخیص نوع سویه به تست‌های تخصصی‌تر نیاز است.
• حساسیت تست‌ها برای سویه‌های جدید ممکن است کاهش پیدا کرده باشد به همین دلیل به علائم بیمار بسیار باید توجه شود چرا که احتمال دارد با وجود درگیری، جواب PCR منفی باشد.

آشنایی با سویه‌های کرونا

سازمان بهداشت جهانی پیوسته در حال پایش سویه‌های جدید است. این سازمان جهش‌هایی را شناسایی کرده است که می‌توانند قدرت انتقال، شدت بیماری، توانایی فرار از سیستم ایمنی و مقاومت در برابر تشخیص و درمان را افزایش دهند. اگر هرکدام این جهش‌ها در سویه‌ای از ویروس کرونا در هر کجای جهان دیده شود سازمان بهداشت جهانی آن سویه را در لیست سویه‌های مورد توجه (Variants of interest) قرار می‌دهد. البته برای آنکه یک سویه در این لیست قرار گیرد نیاز است تا در منطقه‌ای از جهان در حال گسترش باشد و تهدیدی برای سلامت اجتماعی محسوب شود. سویه‌های مورد توجه در جدول زیر خلاصه شده‌اند.

اما سویه‌هایی که بیشتر نام آن‌ها را می‌شنویم مثل آلفا، بتا، دلتا و گاما در لیست سویه‌های نگران کننده (Variants of concern) قرار می‌گیرند. درباره‌ی این سویه‌ها شواهد مشخصی وجود دارد که خطرناک‌تر هستند و اثر خود را در آمارهای بیماری نشان داده‌اند. سازمان بهداشت جهانی این سویه‌ها را به صورت زیر تعریف می‌کند:

سویه‌های نگران کننده (Variants of concern) علاوه بر این که در تعریف «سویه های کرونا مورد توجه» جای می‌گیرند بلکه به طور عملی و در آمار و اپیدمیولوژی اثرات خود را نشان می‌دهند. این سویه‌ها حداقل یکی از سه ویژگی زیر را دارند.

• افزایش در قدرت انتقال و تغییرات خطرناک در آمار در مناطق درگیر مشاهده می‌شود.
• افزایش ویرولانس (بیماری‌زایی) و تغییر در تظاهرات بالینی بیماری
• کاهش قدرت مداخلات درمانی، واکسن‌ها و روش‌های تشخیصی

در جدول زیر سویه های کرونا نگران کننده و اطلاعات مربوط به آن‌ها را ذکر کرده‌ایم.

در ادامه هر کدام از سویه های کرونا که جزو گروه نگران کننده هستند و برخی از سویه های کرونا گروه مورد توجه را نیز مورد بررسی قرار داده ایم.

سویه آلفا

اولین محل مشاهده شده سویه آلفا: انگلیس

علائم سویه آلفا: علائم این سویه تفاوت مهمی ندارند و در بررسی جمعیت یک میلیونی از مبتلایان به سویه‌ی آلفا، علائم شایع شامل سردرد، درد عضلانی و از دست دادن چشایی بود.

قدرت انتقال سویه آلفا: 40 الی 80 درصد قدرت انتقال بیشتر نسبت به سویه‌ی وحشی.

احتمال ابتلا به بیماری شدید و مرگ در سویه آلفا: مطالعات در این باره کم است اما احتمالا سویه‌ی آلفا احتمال مرگ و بیماری شدید را بالا می‌برد.

کارایی واکسن‌ها در برابر سویه آلفا: واکسن‎‌های فایزر، مدرنا و جانسون اند جانسون روی این سویه اثر دارند. برای سایر واکسن‌ها اطلاعاتی موجود نیست.

پاسخ به درمان سویه آلفا در مقایسه با سویه وحشی: تفاوت خاصی ندارد.

تاریخچه سویه آلفا: سویه‌‌ی آلفا اولین سویه‌ی نگران کننده‌ای است که شناخته شد. در نوامبر سال 2020، بریتانیا با کاهش موارد ابتلا به ویروس روبرو شد و تصمیم به کاهش محدودیت‌ها گرفت. اوضاع کاملا تحت کنترل بود و آمار بیماری رو به کاهش بود اما به طور عجیبی در منطقه‌ای به نام کنت آمار روندی صعودی داشت. مطالعات آتی نشان داد که سویه‌ای جدید با انتقال پذیری و بیماری‌زایی بیشتر علت این اتفاق است. دیری نگذشت که آلفا به سویه‌ی غالب در انگلیس و آمریکا بدل شد.

آمار سویه آلفا: شکل 3 روند شیوع سویه‌ی آلفا را نشان می‌دهد. همانطور که مشاهده می‌کنید موارد سویه‌ی آلفا بسیار کاهش یافته است.

سویه‌ بتا

اولین محل مشاهده شده سویه بتا: آفریقای جنوبی

علائم سویه بتا: تفاوت خاصی با سایر سویه های کرونا ندارد.

قدرت انتقال سویه بتا: اطلاعات هنوز کامل نیست اما احتمالا قدرت انتقال نسبتا بالایی دارد.

احتمال ابتلا به بیماری شدید و مرگ در مبتلایان به سویه بتا: درگیری افراد بدون بیماری زمینه‌ای در این سویه زیاد است و احتمال بیماری شدید و مرگ در این سویه بیشتر است.

کارایی واکسن‌ها در مبتلایان به سویه بتا

• جانسون اند جانسون: 64 درصد و 72 درصد
• فایزر: 75 درصد، (کارایی صد در صد برای پیشگیری از بیماری شدید)
• آسترازنکا: شواهدی وجود داشت که کارایی این واکسن علیه سویه‌ی بتا کاهش یافته است به صورتی که دولت آفریقای جنوبی در آن زمان تزریق آسترازنکا را متوقف کرد و حتی در مطالعه‌ای عدد 10 درصد کارایی برای این واکسن اعلام شد که این مورد هنوز در حال مطالعه است.
• سینوفارم: مطالعاتی در مراکش، مصر و زیمبابوه نشان دادند که سینوفارم علیه سویه بتا کارایی دارد. مطالعه‌ی دیگری نشان داد که قدرت سینوفارم 1/6 برابر در مقابل این سویه کاهش می‌یابد.
• اسپوتنیک: کارایی دارد.

پاسخ به درمان سویه بتا: پاسخ به برخی آنتی بادی‌های مونوکلونال در مقایسه با سایر سویه های کرونا کاهش یافته است.

آمار شیوع سویه بتا: عکس 4 روند شیوع سویه‌ی بتا را نشان می‌دهد که باز هم روند کاهشی داشته است.

سویه‌ گاما

اولین محل مشاهده شده سویه گاما: برزیل، ژاپن

علائم سویه گاما: تفاوت خاصی با سایر سویه های کرونا ندارد.

قدرت انتقال سویه گاما: انتقال پذیری سویه‌ی گاما 2/6 برابر سویه‌های رایج است. همچنین مطالعات نشان می‌دهد انتقال پذیری این سویه 10 درصد بیشتر از سویه‌ی آلفا و 17 درصد بیشتر از سویه‌ی بتا است.

احتمال ابتلا به بیماری شدید و مرگ در مبتلایان به سویه گاما: سویه‌ی گاما در برزیل سبب پر شدن ICU ها شد. این سویه مشخصا ارجاع بیماران به ICU را افزایش می‌دهد و سبب بیماری شدید حتی در افراد بدون بیماری زمینه‌ای می‌شود.

فیلم آموزش ویروس شناسی Medical Virology در فرادرس

کلیک کنید

کارایی واکسن‌ها در مقابل سویه گاما: مطالعات نشان می‌دهد واکسن‌های فایزر، مدرنا و آسترازنکا علیه این سویه کارایی دارند. کارایی سینوفارم در حال مطالعه است.

پاسخ به درمان سویه گاما: پاسخ به برخی آنتی بادی‌های مونوکلونال در مقایسه با سایر سویه های کرونا کاهش یافته است.

آمار شیوع سویه گاما: عکس 5 روند شیوع سویه‌ی گاما را نشان می‌دهد. این سویه‌ بیشترین شیوع را در آمریکای جنوبی داشته است.

سویه دلتا

اولین محل مشاهده شده سویه دلتا: هند

علائم سویه دلتا: در درگیری با سویه دلتا این علائم شایع‌تر اند: سردرد، گلودرد، آبریزش بینی، تب به همین دلیل با یک سرماخوردگی شدید اشتباه گرفته می‌شوند.

قدرت انتقال سویه دلتا: سویه دلتا بسیار مسری است و حدود 2 برابر انتقال پذیری بیشتری نسبت به سایر سویه‌ها دارد.

احتمال ابتلا به بیماری شدید و مرگ در مبتلایان به سویه دلتا: سویه‌ی دلتا بیش‌ترین احتمال بیماری شدید را دارد (حدود دو برابر آلفا). در سویه‌ی آلفا احتمال درگیری کودکان بیشتر است البته گفته می‌شود که علت این اتفاق مسری بودن بسیار بالای این سویه و رسیدن آن به گروه‌های واکسینه نشده مثل کودکان است.

کارایی واکسن‌ها در برابر سویه دلتا: سازمان بهداشت جهانی اعلام کرده است که تمامی واکسن‌ها از بروز بیماری شدید توسط این سویه جلوگیری می‌کنند. اما کارایی برخی واکسن‌ها کاهش یافته است. مثلا کارایی فایزر و آسترازنکا در پیش‌گیری بیماری علامت دار 20 الی 30 درصد کاهش یافته است.

پاسخ به درمان سویه دلتا: پاسخ به برخی آنتی بادی‌های مونوکلونال در این سویه در مقایسه با سویه‌های دیگر کرونا کاهش یافته است.

دلتا پلاس: دلتا پلاس حاصل یک جهش جدید در پروتئین نیزه‌ی سویه‌ی دلتا است. شیوع دلتا پلاس بسیار کم است.

آمار ابتلا به سویه دلتا: سویه‌ی دلتا شایع‌ترین سویه در جهان است و شیوع سایر سویه های کرونا رو به کاهش است. به صورتی که در بریتانیا در 4 هفته گذشته تمامی تست‌های مثبت مربوط به سویه‌ی دلتا بودند. و این درصد در آمریکا 97/2 درصد بود. شکل 6 نمودار افزایش موارد سویه‌ی دلتا را در مناطق مختلف جهان می‌دهد.

شیوع سویه لامبدا چگونه است؟

کشور پرو بالاترین میزان مرگ و میر بر اثر COVID - 19 را دارد، 600 مرگ به ازای 100،000 ابتلا. این در حالی است که این مقدار در دومین کشور این لیست یعنی مجارستان، که همسایه‌ی پرو است، حدودا نصف این مقدار است. اطلاعات حاکی از آن است که حدود 81 درصد موارد بیماری در پرو مربوط به سویه‌ی لامبدا است. به نظر می‌رسد که لامبدا مرگ و میر و بیماری‌زایی بسیار بالایی دارد و یکی از یافته‌هایی که دانشمندان و مراقبین سلامت را نگران کرده، احتمال کاهش شدید اثر واکسن‌ها در مواجهه با سویه‌ی لامبدا است. با جهش در پروتئین نیزه‌، سویه‌ی لامبدا می‌تواند از پادتن‌های تولید شده توسط واکسن سینوواک چینی فرار کند البته باید توجه کرد که اثر واکسن‌ها صرفا به تولید آنتی بادی خلاصه نمی‌شود و هنوز مشخص نیست که آیا لامبدا می‌تواند از ایمنی سلولی تولید شده توسط سینوواک هم فرار کند یا نه.

مطالعات نشان می‌دهد که واکسن‌های بر پایه‌ی mRNA یعنی فایزر و مدرنا در برابر لامبدا موثر هستند. کارایی سایر واکسن‌ها هنوز در حال مطالعه است. تا کنون لامبدا در 44 کشور جهان مشاهده شده و 4763 نفر به این سویه مبتلا شده‌اند. به ترتیب شیلی، پرو و آمریکا بیشترین کشور‌های درگیر ین سویه هستند. سازمان بهداشت جهانی هنوز لامبدا را تحت عنوان سویه‌های نگران‌کننده تقسیم بندی نکرده است اما احتمال می‌رود که این سویه بتواند با گسترش بیشتر جای سوی دلتا را در جهان گرفته و به این لیست وارد شود.

شیوع سویه‌ مو چگونه است؟

در بخشی از گزارش هفتگی سازمان بهداشت جهانی به سویه‌ای جدید به نام مو پرداخته شده است. به نظر می‌رسد توانایی فرار از ایمنی سویه‌ی مو به مانند سویه‌ی بتا است. البته در حال حاضر شیوع این سویه‌ بسیار کم است (0/1 درصد). مطالعات در این زمینه هنوز کامل نیست.

هر کدام از سویه های کرونا در کجای جهان شیوع دارند؟

شکل 7 نشان دهنده‌ی گسترش سویه های کرونا در سرتاسر جهان است. همانطور که مشاهده می‌کنید هر چهار سویه‌ی نگران کننده یعنی آلفا، بتا، گاما و دلتا در ایران حضور دارند.