روشهای کاربردی حفظ کردن جدول تناوبی — به زبان ساده

در علم شیمی، دانستن خصوصیات مشترک عناصر در کنار یکدیگر و بررسی آن‌ها، در حل بسیاری از مسائل این علم امری ضروری است. در این میان، آشنایی با جدول تناوبی عناصر و همچنین گروه‌‌های مختلف جدول تناوبی می‌تواند بسیاری از مشکلات در یادگیری علم شیمی را برطرف کند. لازم به ذکر است که دانستن روندهای تناوبی عناصر نیز برای درک بهتر تعاریفی همچون انرژی یونش، الکترونگاتیوی و همچنین خواص فلزی و نافلزی در این جدول از موارد مهم و تاثیرگذار در یادگیری شیمی به شمار می‌آید. درک درست این روابط مستلزم آشنایی کامل با جدول تناوبی است و به عبارت دیگر، حفظ کردن جدول تناوبی را نیاز دارد.

در این آموزش قصد داریم تا به طور کامل در خصوص روشهای کاربردی حفظ کردن جدول تناوبی به بحث بپردازیم. در پایان این آموزش، علاوه بر دانستن این روش‌ها، یک دید کلی نسبت به نحوه حفظ کردن جدول تناوبی بدست می‌آورید و به کمک آن، روش مناسب خود را برای حفظ کردن جدول تناوبی پیدا می‌کنید. در نهایت، این روش (روش‌ها) با توجه به این‌که بر اساس خصوصیات فکری شخص شما و توسط خود شما طراحی شده‌اند، ماندگاری بهتر و طولانی‌تری در ذهن‌تان خواهند داشت.

بهترین روش‌ها برای حفظ کردن جدول تناوبی

حال بهتر است به ارائه روشهای حفظ کردن جدول تناوبی بپردازیم. این روش‌ها از دشوار به ساده طبقه‌بندی شده و در ادامه متن آمده‌اند اما این امر به این معنی نیست که بهترین روش، آخرین روش ارائه شده خواهد بود بلکه استفاده همزمان از چند روش و تمرین مداوم، در نهایت شما را در حفظ کردن جدول تناوبی کمک خواهد کرد. در ادامه به این روشها خواهیم پرداخت.

فیلم آموزش علوم تجربی پایه نهم – بخش شیمی در فرادرس

کلیک کنید

تکرار و تمرین، روشی آهسته برای حفظ کردن جدول تناوبی

حتما به یاد دارید که الفبا را چگونه آموختید. این کار را هر روز و هر روز انجام دادید و تا این لحظه نیز همچنان مشغول تکرار آن هستید. الفبای یادگیری شیمی هم، عناصر و به دنبال آن،‌ حفظ کردن جدول تناوبی است. در حقیقت، تکرار و تمرین، بخش مهمی از فرآیند یادگیری را تشکیل می‌دهند. کودکان با استفاده از این تکنیک، بسیاری از مسائل جدید را می‌آموزند اما با افزایش سن، در می‌یابیم که روش تکرار و تمرین، قدری آهسته و آزاردهنده است.

روش تکرار تمرین در سنین بالاتر، نه‌تنها خسته کننده، بلکه روشی غیر موثر در حفظ کردن به شمار می‌آید. البته به طور حتم برای یادگیری، باید از این روش بهره گرفت اما نیاز داریم تا آن‌را با سایر روش‌ها ترکیب کنیم تا نتیجه‌ای مطلوب در حفظ کردن جدول تناوبی بدست آوریم. اگر واقعا قصد دارید تا تمامی 118 عنصر شیمیایی (شامل چهار عنصر جدید) را تنها از طریق تمرین و تکرار حفظ کنید، بهتر است تا چهار مرحله زیر را انجام دهید و به کمک آن‌ها، به حفظ کردن جدول تناوبی بپردازید:

در هر مرحله، ۵ عنصر را حفظ کنید

در جدول تناوبی عناصر،‌ ۲۳ دسته مجزا ۵‌تایی برای یادگیری با این روش دارید. البته چند عنصری هم در نهایت باقی می‌مانند که به خاطر سپردن آن‌ها نیز دشوار نخواهد بود. به عبارت دیگر، اگر مطلب حجیمی را به بخش‌های کوچک‌تر تقسیم کنید، یادگیری آن نیز ساده‌تر خواهد بود.

عنصرها را با صدای بلند حفظ کنید

اگرچه این کار ممکن است قدری برای اطرافیانتان آزاردهنده باشد اما بدانید که حفظ کردن مطالب با صدای بلند، تاثیر بیشتری در یادگیری دارد تا آهسته خواندن آن‌ها. این کار سبب «یادگیری فعال» (Active Learning) می‌شود چراکه شما را وادار می‌کند تا به آن‌چه که انجام می‌دهید توجه کنید و از این طریق، بازخورد بسیار مناسبی را دریافت خواهید کرد.

بین یادگیری خود، وقفه ایجاد کنید

می‌توانید در بازه‌های زمانی مختلف به حفظ کردن جدول تناوبی بپردازید. به یاد داشته باشید حفظ کردن یک مطلب در سه بازه ۱ ساعتی، بازده به مراتب بیشتری از مطالعه آن مطلب در یک بازه ۳ ساعتی دارد. در حقیقت، بعد از هر ساعت، به ذهن خود برای تمرکز دوباره، زمان می‌دهید. در نتیجه، مغز شما تمایل بیشتری برای دریافت اطلاعات جدید خواهد داشت.

هدف خود را برای یادگیری زیاد تنظیم کنید

به هنگام حفظ کردن جدول تناوبی سعی کنید از تکنیک «یادگیری زیاد» (Overlearning) کمک بگیرید. این تکنیک بدین معنی است که اگر به نقطه‌ای رسیدید که فهرستی از عناصر را به راحتی با صدای بلند تکرار کردید، کار را متوقف نکنید و آن را ادامه بدهید. یادگیری زیاد، نوعی از روش‌های یادگیری به شمار می‌آید که فراتر از تکرار مطالب با صدای بلند است و به طور موثری نحوه یادگیری مطالب و سرعت آن‌ها را بهبود می‌دهد.

برای این‌که همواره، مطالب جدید را به خاطر بیاورید باید ارتباطی معنادار بین آن‌ها و آموخته‌های قبلی وجود داشته باشد. به همین دلیل است که تکرار و تمرین مداوم به تنهایی را نمی‌توان یکی از روشهای موثر حفظ کردن جدول تناوبی به شمار آورد.

به کمک فلش‌کارت‌ها به یادگیری خود کمی سرعت می‌بخشید

ارزش استفاده از فلش‌کارت‌ها به آن میزان موثر نیست که تصور می‌کنید. فلش‌کارت‌ها ابزاری هستند که به شما در یادگیری از طریق تکرار و تمرین کمک می‌کنند، اما همگی می‌دانیم که چنین روشی (تکرار و تمرین) را نمی‌توان یک روش موثر قلمداد کرد. البته، عمل تهیه فلش‌کارت‌ها و استفاده فیزیکی از آن‌ها را می‌توان روشی فعال در یادگیری دانست که به طور حتم از تکرار و تمرینِ تنها، کاربردی‌تر است.

فیلم آموزش شیمی ۱ – پایه دهم در فرادرس

کلیک کنید

اینکه خودتان فلش‌کارت‌ها را تهیه کنید و در آن‌ها نام عناصر شیمیایی را بنویسید، نیاز به توجه و درگیری ذهنی بیشتری با جداول و گروه‌های جدول تناوبی دارد که همین امر، فرآیند یادگیری را تقویت می‌کند. علاوه بر این، فلش‌کارت‌ها را می‌توانید همیشه همراه خود داشته باشید و آن‌ها را در زمان‌های تلف شده در تاکسی و اتوبوس مطالعه کنید.

به این نکته توجه داشته باشید که همواره، خودتان فلش‌کارت‌ها را تهیه کنید. این کار را می‌توانید با استفاده از برگه‌های دفترچه یادداشت یا برنامه‌های موبایل و کامپیوتر انجام دهید اما نکته قابل توجه در استفاده از فلش‌کارت، تهیه آن توسط خودتان است، گرچه ممکن است زمان بیشتری را برای تهیه آن‌ها صرف کنید اما در نهایت، تاثیر بیشتری در یادگیری خواهد داشت. در نهایت، اگر قصد دارید از فلش‌کارت‌ها برای حفظ کردن جدول تناوبی استفاده کنید، چهار مرحله زیر را بکار ببرید.

• عناصر را در گروه‌های کوچک ۵تایی یا ۱۰‌تایی در هر فلش‌کارت قرار دهید.
• عناصر را با صدای بلند بخوانید و تنها زمانی به کارت‌ها مراجعه کنید که با تلاش زیاد، چیزی بخاطر نیاورید. فراموش نکنید که در هر زمانی از یادگیری، به همان سرعت که به جواب سوال نگاه کنید، به همان سرعت نیز آن مطلب، از ذهن شما فراموش خواهد شد. بنابراین، تا حد ممکن از نگاه کردن سریع به پشتِ کارت‌ها، اجتناب کنید.
• همانند قبل، بازه‌های یادگیری خود را گسترده‌تر کنید و فلش‌کارت‌ها را در بازه‌های زمانی مختلف مرور کنید.
• در این‌جا نیز از یادگیری زیاد کمک بگیرید. زمانی‌که فهرستی از عناصر را با صدای بلند تکرار کردید، کار را متوقف نکنید و به یادگیری ادامه دهید.

نکته آخر این‌که فلش‌کارت‌ها روش مناسبی برای یادگیری از طریق تکرار و تمرین به شمار می‌آیند اما همچنان روشی زمان‌بر و خسته کننده برای حفظ کردن جدول تناوبی و ۱۱۸ عنصر آن هستند.

استفاده از حروف اختصاری

با استفاده از حروف اختصاری،‌ می توانید به سرعت،‌ برخی از عناصر جدول تناوبی را حفظ کنید. از آن‌جایی که نماد این عناصر همگی با حروف انگلیسی نوشته می‌شوند، استفاده از حروف اختصاری انگلیسی نیز تاثیر زیادی در سرعت بخشیدن به حفظ کردن جدول تناوبی کرده است.

برای حفظ کردن جدول تناوبی می‌توانید از حروف ابتدای عناصر، جملاتی درست کنید و با حفظ کردن این جملات، ترتیب عناصر را به خاطر بسپارید. امکان حفظ کردن عناصر به صورت تناوبی یا گروهی امکان‌پذیر است. این‌که عناصر را به صورت گروهی (از بالا به پایین) یا تناوبی (از چپ به راست) حفظ کنید، به هدف شما مربوط است اما به طور معمول، حفظ کردن عناصر به صورت گروهی، دسته‌بندی‌های مختلف فلزات قلیایی، قلیایی‌خاکی، هالوژن‌ها و ... را نیز شامل می‌شود.

توجه داشته باشید که بهتر است خودتان جملات و حروف اختصاری را بسازید چراکه ساخت آن‌ها، در صورتی که توسط خودتان انجام شوند، ماندگاری بیشتری خواهد داشت. برای نمونه چند مثال را در زیر می‌آوریم. برای اینکه ۹ عنصر اول را به ترتیب عدد اتمی حفظ کنید از دو روش زیر کمک بگیرید:

روش اول: استفاده از حروف اختصاری

HHeLiBeBCNOF، این حروف را به صورت «هیلیبِب کِرنف»‌ (heeliebeb kernoff) تلفظ کنید. همانطور که می‌بینید، این حروف معنای خاصی نمی‌دهند اما به شما در حفظ کردن جدول تناوبی کمک می‌کنند.

روش دوم: استفاده از جملات

برای حفظ کردن، ۱۰ عنصر ابتدایی، می‌توانید از جمله انگلیسی زیر کمک بگیرید:

«Here He Lies Beneath Bed Clothes, Nothing On, Feeling Nervous»

این جمله به ترتیبی که در متن آن مشخص شده است، ده عنصر ابتدایی را نشان می‌دهد. نمونه‌ای فارسی هم برای حفظ کردن جدول تناوبی به صورت گروهی در زیر ارائه می‌کنیم:

برای حفظ کردن گروه دوم (فلزات قلیایی خاکی) کافی است از جمله زیر استفاده کنید:

«بی مغازه، کار سرویس با رامین»

این جمله به شما کمک می‌کند تا به ترتیب، عناصر زیر را حفظ کنید:

$$Be, Mg, Ca, Sr, Ba, Ra$$

با وجود اینکه این روش، محبوبیت بسیاری در بین افراد دارد اما توجه داشته باشید که تمامی عناصر را نمی‌توان از این طریق حفظ کرد. علاوه بر این، تعدد جملاتی که برای حفظ کردن جدول تناوبی بکار می‌برید، در نهایت موجب گمراهی شما می‌شوند. پس بهتر است برای ۲۰ عنصر جدول تناوبی یا دو تا سه گروه از عناصر، این روش را بکار ببرید. یگ گروه و ده عنصر را در اینجا معرفی کردیم. تلاش کنید تا تعدادی نیز خودتان آماده کنید.

استفاده از تصاویر برای حفظ کردن عناصر

برخی عناصر مثل گازهای نجیب وجود دارند که دانستن عدد اتمی آن‌ها برای درک بسیاری از مسائل شیمی و همچنین پیدا کردن جایگاه سایر عناصر و نوشتن آرایش الکترونی آن‌ها بسیار ضروری است. همچنین، عناصری همچون مس وجود دارند که رسم آرایش الکترونی آن‌ها با توجه به پایداری اوربیتال‌های نیمه‌پر و پر انجام می‌شود. در این شرایط نیاز داریم تا تمامی ویژگی‌های یک عنصر را به خوبی حفظ کنیم.

برای انجام این کار بهتر است تا این نوع از عناصر را با تصویر همراه کنیم. اگر تصویری را در کنار یک عنصر تصور کنید، نماد و ویژگی‌های آن‌را خیلی بهتر درک خواهید کرد. به طور مثال، در خصوص آلومینیوم می‌توانید تصویر آن را به کمک یک فویل آلومینیومی یا هلیوم را از طریق بادکنک‌های هلیومی و نئون را به کمک لامپ‌های نئون تصور کنید.

چینش عناصر در جدول تناوبی

حال که تمامی روش‌ها برای حفظ کردن جدول تناوبی را ذکر کردیم، باید به این نکته نیز توجه داشته باشیم که جدول تناوبی عناصر، همچون یک شبکه بزرگ طراحی شده است که هر عنصر با توجه به ساختار اتمی خود، در محل خاصی قرار دارد. دانستن نحوه چینش آن‌ها در جدول، کمک بسیاری در حفظ کردن جدول تناوبی می‌کند.

فیلم آموزش شیمی ۲ – پایه یازدهم | رشته علوم تجربی و ریاضی و فیزیک در فرادرس

کلیک کنید

همانطور که می‌دانید، جدول تناوبی از دوره‌های تناوب و گروه‌ها تشکیل شده است. استفاده از رنگ‌بندی برای نشان دادن این دوره‌ها و گروه‌ها کمک می‌کند تا ساختاری منظم را در ذهن خود تصور کنیم. در تصویر زیر این رنگ‌بندی‌ها نشان داده شده‌اند.

سخن پایانی

در این آموزش سعی کردیم تا بیشتر نکات مربوط به حفظ کردن جدول تناوبی را بیان کنیم. اما توجه داشته باشید، همانطور که در ابتدای متن نیز به آن اشاره شد، هیچ‌یک از این روش‌ها به تنهایی کاربرد ندارند بلکه باید از آن‌ها در کنار یکدیگر استفاده کنید. علاوه بر این، در تمامی این روش‌ها، به تکرار مداوم نیاز دارید. از تصویر زیر چند کپی تهیه کنید و به کمک آن‌ها، خانه‌های جدول تناوبی را پر کنید. همچنین، نسخه‌ رنگی جدول تناوبی را نیز می‌توانید در تصویر زیر پیدا کنید.

توجه داشته باشید که فلزات قلیایی، قلیایی خاکی، هالوژن‌ها و گازهای نجیب از جمله عناصری هستند که بهتر است آن‌ها را برای حفظ کردن، در اولویت قرار دهید و در بسیاری از موارد، تنها حفظ کردن این عناصر، برای درک و حل بسیاری از مسائل شیمی کفایت می‌کند. فلزات واسطه به همراه لانتانیدها و اکتینیدها و سایر گروه‌ها اولویت کمتری برای حفظ کردن دارند. همچنین، دانستن آرایش الکترونی گازهای نجیب و عناصری همچون مس $$(Cu)$$ و کروم $$(Cr)$$ از جمله مواردی است که باید در حفظ کردن جدول تناوبی به خاطر داشته باشید.

اگر این مطلب برای شما مفید بوده‌ است،‌ آموزش‌ها و مطالب زیر نیز به شما پیشنهاد می‌شوند:

• مجموعه آموزش‌های دروس شیمی
• مجموعه آموزش‌های نرم‌افزارهای مهندسی شیمی
• آموزش شیمی عمومی
• تقلب نامه (Cheat Sheet) جدول تناوبی عناصر — راهنمای کاربردی
• تیتانیوم و کاربردهای آن — از صفر تا صد

^^